Lidhja Shqiptare e Prizrenit, aktuale në çdo periudhë historike

Akademik Prof Dr Hakif Bajrami 

• Lidhja Shqiptare e Prizrenit, është aktuale në çdo etapë historike

1.Faktorët e jashtëm

“Shqiptarët janë kombi më i persekutuar n` Evropë. Vetëm në fund të shekullit XX arrijtën t` i korigjojnë disa padrejtësi. Mbetet edhe shumë punë që të arrihet ndertimi i shtetit etnik shqiptar.Po, ndoshta atëherë kur të relativizohën kufijtë, edhe lufta për Shqipëri etnike do të jetë çështje që i takon ëndrrës së Rlindasëve famëlartë”! 

Adem Demaçi më 28 XI 2001 

Pikërishtë në kohën kur Austro Hungaria e okupoi Biosnje-Hercegovinën më 1875, në mes shteteve të fuqishme të Evropës pati filluar një etapë e re për të gllabëruar koloni të reja, që i nevoitej kapitalit agresiv evropian, për lëndën e parë. Lidhur me këtë, një vit pas okupimit të Bosnjës, Mithat Pasha do të ngritët në postin më të lartë në Pernadori, në postin e Kryevezirit, ku nuk do të qëndroi gjatë sepse më 1869 kishte shfaqur ide që të krijohet një vilajet shqiptar, propozim ky që synonte për t` i bashkuar realitetet e shkatrruara të Pashallëkut Janinës (1820) dhe Pashallëkut Shkodrës (1830). Po, Mithat Pasha e kishte të njohur edhe përpiekjën e kryengritjës së Dervish Carës (1841-1845), kryengritje ajo që ishte me siperfaqe më gjithëpërfshirëse për kombin shqiptar, gjithënjë në lidhje dhe formësim më të organizuar politiko-shtetëror të kombit në formim politik, ushtrak dhe arsimor.

Në bazë të dokumenteve që janë sajuar nga diplomatët e kohës, Lidhja Shqiptare e Prizrenit në kuadër të Çështjës Lindore ishte nxituar nga poshtë-lartë, që do të thot se në esencë si organizatë politiko-ushtraka dhe arsimore ishte nxitur kryesisht nga tragjedia e muhaxhirëve shqiptarë të Sanxhakut Nishit nga dhjetori i vitit 1877. Lidhur me këtë, nuk mund të anashkalohet Marrëveshja Sekrete që ishte berthama e tragjedisë shqiptare e që ishte lidhë në mes Vjenës dhe Peterburgut në Budapesht më 15 janar 1877. Me këtë Marrëveshe Austro-Hungaria dhe Rusia i kishin ndarë rrolet për ta goditur ushtrakisht Portën, për ta larguar nga Evropa. Këtë synim e pelqenin në çdo aspekt edhe Anglia, Franca, Gjermania dhe Italia, por më tepër marrëveshja ishte në interes të ekspanzionit serbian, malazez dhe grek ndaj tokave shqiptare.

Lidhur me këtë që u tha më lartë, Lidhje Shqiptare e Prizrenit (10 qershor 1878) lindi me moton: “Që tokat shqiptare në asnjë variantë nuk mund t` i dhuroheshin Serbisë, Malit Zi dhe Greqisë, ose cilitdo shtet ose popull tjetër”. Por ky qëndrim duhej për t` u ngritur në institucion politik që do të mbrohet me forcë të tërë kombit shqiptar. Prandaj, Fuqitë evropiane dhe politika e popujve fqinjë të shqiptarëve, e kishin hetuar një plagë gati të pasherueshme në Shqiptari, sepse populli shqiptar ishte i ndarë në tri taborre fetare: në musliman që ishin të varuar nga Stambolli, në katolik që ishin të influencuar nga Roma dhe ortodoks që ishin të papranuar nga Patrikana e Vaselenës me seli në Stamboll, së cilës i ndihmonin Patrikana serbe, Patrikana Greke dhe Patrikana Bullgare. Protestantizmi ende nuk kishte vëndsur bimë “frytore” ndër shqiptar. Kjo ndasi e ngjizur tmerrësisht për poret e kombit shqiptar, nuk i lejonte as që të duken në sqenën historike partitë politike, siq ngjau te popujt tjerë të Ballkanit, të cilën e kishin një rreligjion, që ishin më homogjen. E vërteta, Lidhja Shqiptare ishte lajmëruar si organizatë politike kombëtare, por në asnjë etapë të jetës saj nuk pati fuqi që të shkëputet nga vetëvetja në tërësi, dhe t`i përfshijë pjestarët e të gjitha rreligjioneve dhe krahinave deri në atë nivel, të paktën ashtu si e kishin fuqinë numerike. Në lidhje me këtë, në Kongresin e Parë të Lidhjës Shqiptare të Prizrenit vrehet sipas të gjitha dokumenteve, një pjesëmarrje shumë e zbehtë e katolikëve e pjesërisht edhe e ortodoksve shqiptarë në aktivitetin politiko ushtrak të saj. Ky realitet shfaqej për faktin se kleri katolik shqiptar nuk e pranonte në as një variantë asnjë prijës politik shqiptar e që i takonte rreligjionit islam, shkruante Ymer Prizreni në një dokument parapërgatitor nga prilli i vitit 1878.  Kjo ndasi kombëtare me plotë tinzi politike vinte për faktin se ndikimi nga Austria ishte po aq rreligjioz me premisa fanatike dhe mos më tepër ishte një lloj bariere se sa ai që vinte nga Patrikana e Stambollit dhe Fanari grek. Ndërsa nga rreligjioni islam sa tri taboret tjera rreligjioze pengesat për shkëputje nga Padishahu ishin të një niveli më të lartë së bashku. Pra pengesa ishte vetëvetja për themelimin e një shteti etnik, sepse po mos të kishte pengesa të brendëshme, Shqipëria do të bëhej shumë më heret, pra para 28 XI 1912.

Gjithënjë në bazë të ideve për çlirim kombëtar, nëse shiqohën organizatat që i ndihmonin muhaxherët e shkretë më 1978/79, çështja e tragjedisë shqiptare kuptpohet në lakuriqsisnë më eklatante, se shqiptarët ishin të mbështetur për muri, se ishin të përqarë në taborre rreligjioze dhe krahina. Po jo vetëm për këtë që e shënuan si një ngecje kulturo arsimore dhe ekonomiko politike me përmasa targjike, por okupatori osmanli, e luftonte çdo shkëndi kombëtare shqiptare, me të gjitha mjetet. Në lidhje me këtë, çdo organizim politik që hapte horizonte të reja kombëtare për shqiptarë, e që idetë zakonisht vinin nga jashtë, nga pushteti qendror dhe lokal i okupatorit osman, shqiptarët priteshin me zjarrë dhe hekur. Në këtë aspekt, duhet shënuar se Jeronim De Rada e shkroi një program kombëtar qysh më 1844, dhe, Naum Viçelhagji shkroi një ABETARE po më 1844, por a mbetën gati anonim dhe kur u bë i njohur ngecja atëherë Naim Frashëri duke imituar Homerin (Liada dhe Odiseja), shkroi Historinë e Skenderbeut dhe Çerbelanë, vepra këto që aspironin ta bëjnë: I kemi shqiptarët, ta bëjmë Shqypnin . Kurse, Sami Frashëri shkroi studimin e vizionit kombëtar: “Shqipëria ç`ka qenë ç` është e çdo të bëhet” më 1899. Pra në fund të shekullit XIX, atëherë kur pjekuria politike e kombeve fqinjë kishte arritur kulme, kuptohet të mbështetura nga: Vjena, Parisi, Londra, Roma, Berlini dhe sidomos nga Peterburgu.

2. Kush ishte në Lidhjën Shqiptare të Prizrenit më 10 qershor 1878 

Kongresit të parë shqiptar i ka paraprirë një aktivitet i gjërë politik, me faktin se po nuk u veprua politikisht dhe nëse e do nevoja edhe ushtarakisht, Shqiptaria do të shndërrohej në copëza shumë lehtë e vetshkatrruar edhe më tepër se sa që ndodhi. Pra ambicjeve fqinjëve për okupim të trojeve shqiptare u kishte ardhur çasti më i volitëshëm, por edhe shqiptarët, sidomos ata të religjionit islam ishin vënë në lëvizje me moton për liri ja vdekje, sidomos më 1881. Populli duke qenë i mbështetur për muri, do t` i drejtohet Sulltanit:

Baba mbret ma falë Kosovën,

Ma shite Nishin e Kushumlinë,

Shite Ulqin, Plavë e Gucinë,

E qite n` pazar tan` Shiptarinë!

Organizatorët e Kongresin gjithëshqiptar ishin në dieni se do të mbahet Kongresi i Berlinit i gjashtë fuqive evropiane më 13 qershor 1878. E dinin se aty do të vendoset se kah duhet rreshtuar “anijet kombëtare”, seicili komb së pakut i trevës së Ballkanit. Nga ky kongres do të saktësohet në shkallë filizofike politika 1+1+1, që do të thot se duhet rreshtim: anti osman + anti islam + pro ortodoks. Ky rreshtim ka qenë në “modë” politikishtë në Evropë deri në Paqën e Versajit më 1919, kur vazhdoi filozofia politike numerika 1+1+1, por që rreshtim duhej të ishte: anti Kominternë, anti Gjerman dhe pro Vatikanit. Mbi këto germadha lindi Mbretëria SKS si armike më e përbetuar e shqiptarisë gjatë gjithë shekullit XX-të, me që rast sllavët ortodoks e prenin shqiptarinë në fyt, ndërsa sllavët katolik i venin thikën pas shpine pikërisht në kurriz. E filozofia e e dy etapave (1878-1919 dhe 1919-1941) ishte se shqiptarët e rreligjionit islam gjithnjë identifikoheshin me osmanlinë edhe pse i kishin drejtuar 53 kryengritje antiturke. Mu për këtë qëllim deri më 1939 Serbia i shkroi 11 programe të shfarosjen e shqiptarëve.

3. Pjesëmarrsit kryesor në Kongresin e Lidhjës Shqiptare sipas Kristo Dakos

Për ta kuptuar më saktësisht realitetin po i shënojmë emrat e pjesëmarrësve të Kongresit Parë të Lidhjës Shqiptare, që sipas një dokumenti osman që ruhet në Arkivin e Stamnbollit, e që ka ndryshime me dokumentet tjera të njohura e të botuara deri me tash. Dokumenti me emra të paktën dëshmon se cilat krahina i përfaqsonin shqiptarët, prandaj për mbiemër shënojnë emrin e krahinës që e përfaqsonin. Ja faktet: 1.Myderriz Ymer Prizreni, 2. Ali Pash Gucia, 3. Sulejman Vokshi Gjakova, 4. Abdyl Pash Peja,5. Shaqir Ag Peja, 6. Zejnel Efendi Peja, 7. Mulla Zekë Peja, 8.Ahmet Koronica Gjakova, 9.Hasan Pash Deralla Tetova, 10. Ejup Beg Pazari (Sanxhaklia), 11. Ali Dragë Mitrovica,12. Osman Myfti Prishtina, 13. Ali Kurtesh Mitrovica, 14. Mustafë Beg Shkupi, 15. Mustafë Koxhobash Shkupi. 16. Jashar Beg Kumanova, 17. Haxhi Ymer Efendi Kumanova, 18. Maksut Shehu Presheva, 19. Kamer Ag Presheva, 20. Haxhi Abas Presheva, 21. Ali Bej Tirana, 22. Arsllan Beg Elbasani, 23. Abdullah Efendi Shkupi, 24. Haxhi Sadik Tetova, 25. Hysen Beg Gjilani 26. Binak Alia Malsori, 27. Ali Ibra Malsori, 28. N`atali Prelestja, 29. Ymer Bej Gjirokastra, 30. Qazim Beg Gjirokastra,31. Nahim Beg Frashëri, 32. Abdyl Beg Frashëri, 33. N` tali Beg Preveza, 34. Abedin Pash Ministërliu,35. Mustafë Pash Vlora, 36. Pjetër Beg Janina, 37. Jani Vreto Kaniza. Mungojnë emrat e 17 pjesëmarrësve zyrtar nga Shqipëria e Mesme dhe ajo Jugore. Nuk shënohet asnjë përfaqsues nga Vilajeti i Shkodrës, edhe pse Vaso Pash Shkodrani i kishte shkruar disa varianta të programit themeltar.

Kongresi, thot dokumenti osman filloi me 5 qershor 1878, dhe në te muarën pjesë 5000 përfaqsues të kombit. Unanimisht aty kongresistët u pajtuan që:

1. Tokat shqiptare në asnjë variantë nuk mund t` i dhurohën Serbisë, Malit Zi dhe Greqisë ose cilit do qoftë shtet ose popull; 2. Që të gjitha tokat të cilat Serbia dhe Mali i Zi në këtë luftë (1877-1878) i kanë okupuar nga duartë e Turqisë, e në të cilat toka kanë jetuar shqiptarët nga kohërat më të vjetra antike, duhet t` i kthehen trungut e që do të thot Sanxhaku i Nishit dhe Sanxhaku i Pirotit, që kanë popullsi shqiptare autoktone; 3. Që Kongresi lidhur me këtë të veprojë edhe në Evropë në Kongresin e Berlinit dhe te Porta; 4. Që Kongresi me tërë fuqinë të mirret që shqiptarëve t` u pranohet pavarësia të cilën para 50 vjetëve e më tepër u është marrë, që do të thot se në viset shqiptare mos të dërgohën nepënës nga Stambolli dhe mos t` i emrojë më Sulltani dhe Porta, por ata të zgjidhen nga meset shqiptare; 5. Që Sulltani mos të kërkojë më regrutë dhe taksa nga shqiptarët. Me këto kerkesa, Kongresi shfaqi platformën e PAVARËSISË nga Stambolli. Në këtë kërksë janë shumë të vëndosur shqiptarët e sidomos Shqipëria Veriore, posaqerisht paria e muhaxherëve të shpërngulur nga Sanxhaku i Nishit. Ky dokument është përpiluar në dy kopje. Në të dy kopjet janë venë nga 4000 nënshkrime, ku pasojnë edhe myhyrët e nënshkruasëve. Një kopje, thuhet në materialin përcjellës i është dërguar Sulltanit menjëherë. Kurse Kopja e dytë i është dërguar Kongresit Berlinit. Pas këtij dërgimi caktohën dy përfaqsues nga shqiptarët për t` ia dorëzuar Kongresit Berlinit kërkesat rreth tërësisë toksore etnike shqiptare.  Delegatët ishin Abdyl Frashëri dhe Jani Vreto. (Nuk figurojnë emra tjerë-HB).

Kërkesat drejtuar Sulltanit dhe Kongresit Berlinit i nënshkruan me myhyrë edhe 30 serbianë të njohur nga Sanxhaku i Prizrenit. Madje dy prej tyre si tregtarë që ishin Kongresi i Lidhjës Shqiptare të Prizrenit i kishte autorizuar që ta bartin postën me Stambollin. Këta tregtarë, thuhet në dokumentet sekrete ishin në lidhje me Mitropolitin (Mihajlo) Rashkë-Prizren si dhe me popin Jovan Popoviq. Kjo do të thot se qarqet e pushtetit Jovan Ristiqit ishin në dieni detale për çdo veprim të Myderriz Ymer Prizrenit dhe kongresistëve tjerë. Kongresi, thuhet në dokument, ishte publik, që do të thot se aty mund të merrnin informata edhe armiqët e Lidhjës. Deri sa një pjesë e organizmit ishte bërë ilegalisht prej Stambollit dhe pushtetit osman, çdo vendim më parë bëhej i njohur për Stambollin dhe Beogradin e Vjenën se sa për degët e Lidhjës. Në dokumentin dërguar Sulltanit ishte plasuar edhe ky anks pyetës: “A janë të shitur Aranutët, kur nuk po kërkojnë pushtet tjetër (rezervë), dhe si do të qeverisin ata që po kryejnë pazare pa pronarin e njohur të trojeve arnaute, e që janë shqiptarët”. Jo vetëm kaq tërë konceptualiteti i vendimeve të Kongresit shqiptar ishte në gjuhën e pushtuesit si: “Kararname”-Libri i Vendimeve”, dhe të gjithë merat e Komisoneve që mirreshin me çështjën e muhaxhirëve. Sulltani sipas këtij dokuemti paska lëshuar përgjegje: “Ju jeni të mijtë dhe të askujt tjetër. Prandaj tubohuni dhe armatosuni për ta ruajtur vatanin”. Për këtë qëndrim, pas një analize të thellë të dokuemnteve shtesë erdhëm në përfundim se kërkesat nuk janë realiste, nuk janë burimore, nuk janë të shprehura nga Sulltani, por janë nga dora e ndonjë oborrtari, që provonte për t` i dezorientuar përfaqsuesit shqiptar me premtime dhe dinakëri të nëntokës orientale, “derisa të kalojë stuhia”.

4. Çka flasin dokumente anglo franceze për çështjen shqiptare  

Dokumente angleze dhe frenge flasin për diçka që duhet besuar sidomos rreth angazhimit të Portës për muhaxhirët, si pasojë e tragjedisë në dhjetor 1877. Ja faktet: 1.Ata që mbetën për t` u arratisur, sepse mbi 65% të popullit u masakrua, në Sanxhakun e Nishit e që ishin nga 60 000 deri në 70 000 frymë, duhet të adresohen. Sipas John Rossit, muhaxhirët shqiptarë që u larguan nga krahinat e Kushumlisë, Prekupës, Leskofcit, Vranjës dhe Nishit, u vëndosën gati në tërësi në Vilajetin e Kosovës. Lidhur me këtë Mustafa Efendia, (shkruan Dr Skender Rizaj, historian specialsit i dokumenetve osmane dhe angleze-botues i tyre-HB), se ushtria serbiane ka bërë plojë mbi shqiptarët autokton në pjesët më veriore të Vilajetit Kosovës siç janë Sanxhaku i Nishit, Sanxhaku i Prishtinës dhe po aspiron për të depërtuar në lumin Dri sepse Shkupin e ka cakun e parë, për të zbritur në Selanik dhe Durrës. Lidhur me këtë Valiu i Kosovës Rifat Pasha, kishte apeluar për ndihmë për muhaxhirët në Kryqin e Kuq Ndërkombëtar. Sipas Layardit mbi 100 000 muhaxhirë pa asgjë janë përqëndruar në afrësi të Shkupit. Për këtë tragjedi Kongresin e Berlinit paria e Lidhjës Shqiptare e kishte njohutuar me 145 peticione. Reagimet për mizorinë ndaj shqiptarëve po bëheshin edhe nga Ambasadorët e Anglisë dhe Francës në Stamboll. Në reagimet e tyre mësohet se popullsia që po i nënshtrohej gjenocidit ishte edhe nga: Janina, Manstiri, Tivari, Podgorica, Shpuza, Gruda, Hoti, Jeni Pazari, Bosnja, Prishtina e deri te Dibra.

3. Komisioni i Portës për ndihma muhaxhirëve 

Në rend të parë për strehimin e muhaxhirëve u përkujdes Lidhja Shqptare e Prizrenit me tërë strukturën e saj organizative. Por edhe Porta pati themeluar Komision i cili e paraqiti në janar 1878, çështjën e muhaxhirëve në Parlamentin Osman. Aty diskutuan  Myderriz Ymer Prizreni, Zia Prishtina dhe Abdyl Frashëri, duke propozuar mendime për zgjidhjën e kësaj çështje tragjike kombëtare shqiptare, e shkaktuar nga fallanga ortodokse sllave, e ku përkah mizoritë dalloheshin serbët dhe grekët, por nuk mbetën prapa as malazezët, të cilët përkah gjaku shumica kanë prejardhe ilire-arbanase.

Në lidhje me këtë edhe Prishtina si qendër e Sanxhakut kishte themeluar Komision për ndihma muhaxherëve. Në krye të Komisionit ishte sekretari i Vilajetit (Mektubi Vilajet). Kryetari i dytë ishte zavendsi i valiut dhe quhej Ahmet Efendia. Ndihmësit e tij ishin edhe Ahmet Efendiu, Fetah Efendiu, Rexhep Efendiu, Mehmet Aga dhe Salih Efendiu.Për strehimin e muhaxhirëve kujdesëshin: Bejtullah Aga, Hamid Aga (ishte komandant i kompanisë), Mehmet Aga, Jusuf Aga, Ali Efendiia, Halil Efendiu. Këto personalitete tërë pasurinë e tyre e kishin vënë në “prehër” të Valiut, me qëllim që t` u ndihmohet muhaxhirëve.

Me çështjen e muhaxhirëve mirret edhe Stambolli. Aty  më 21 janar 1878 do të themelohet Komiteti Ndërkombëtar për Ndihmë Muhaxhirëve. Në bazë të dokumenteve, vetëm në janar 1878 në Stamboll arrijnë 80 000 muhaxhirë, shumica e tyre me smundje të ndryshme, me që rast dokumentet zbulojnë se vdesin për çdo ditë nga 4-5 persona. Për këtë realitet tragjik të një populli pushteti kërkon ndihmë edhe nga Evropa dhe Amerika, sepse numri i të pastrehëve është bërë enorm. Në lidhje me këtë tragjedi, dokumentet e kohës njohtojnë se në prill 1878 numri i të vdekurve nga smundjet infektive arrin në 400 deri në 500 persona për çdo ditë. Për ta penguar tragjedinë e mëtejme pushteti do t` i hapë 9 spitale speciale. Për ndihmë muhaxhirëve pushteti kishte siguruar 30 204 lira ari, shumë kjo që majftonte për ndihma jo vetëm për t` siguruar mjekë dhe ilaqe, por edhe për t` i paguar mjekët si dhe për të blerë ushqim për muhaxhirë. Në një dokument francez theksohet se kriza e refuxhatëve shqiptar, ishte kthyer në tragjedi të një populli, i cili nga koha e Skenderbeut ka dhënë prova se është i posaqëm në Ballkan, prandaj meriton një përkujdesje diplomatike, sepse “infeksioni” munet të metastazojë në tërë Evropën.

Në lidhje me realitetin në popull lajmërohën disa çështje që në aspektin teorik nuk janë eksplikuar kurr. Prandaj i shtrojmë këto çështje: Pse Porta themeloi Komisione dhe Komitet për ndihma muhaxhirëve; 2.A ishte themeluar Lidhja Shqiptare vetëm për t` i mbrojtur muhaxhirët dhe njëherit trojet shqiptare; 3. Pse Lidhja shqiptare kur ishte “pro osmane” e luftoi pushtetin e Osmanlisë; 4.Pse organizatorët kryesor të Lidhjës ishin gati të gjithë të rreligjonit islam dhe jo vetëm në këtë rast por edhe në çdo kryengritje antiosmane; 5.Pse pushteti osman e shuan me vargoj gjaku Lidhjën Shqiptare; 6. Ku është paria politike krishtere dhe qendrat e fuqisë të cilave u “sherbenin” në tërë luftën për çlirim dhe emancipim kombëtar. Lidhur me këtë, dokumentet italiane, greke dhe serbe zbulojnë çarje të tmerrshme në mes parisë shqiptare, dokumente ato që kanë ngarkes shoviniste. E vërteta në gjirin e Lidhjës Shqiptare të Prizrenit (1878-1886) vepronin dy parti politike: Partia radikale që ishte për shkëputje definitive nga Porta. Këtë parti e drejtonin: Ymer Pruzreni, Abdyl Frashëri, Vaso Pasha, Mehmet Ali Vrioni-Berati, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka e shumë të tjerë. Ndërsa partia opozitare ishte për moslargimi nga pushteti i Portës. Prandaj ata që i lexojnë dokumentet e këtij taborri nxierrin përfundime se “Lidhja ishte pro Sulltnait”, konkludim ky i nxierrur nga paragjykimet ose rreligjioze ose politke, por në asnjë variantë shkencore. Së këndejmi, duke i lexuar dokumentet kryesore të Lidhjës gati fitohet një përshtypje se nuk merrnin pjesë qarqet katolike. Dhe për ta treguar të vërtetën në fund të këtij studimi do të plasojmë dokumentin e parisë së Shkodrës, i dërguar Kongresit Berlinit dhe i nënshkruar nga 500 personalitete. Aty tekstualisht, ndër të tjera thuhet: “ Nuk do të pranojmë në të ardhmën kurrfar Flamuri tjetër, përëps atij të Skëndrebeut. Nuk kanë për t` iu bindur asnjë urdhëri që nuk tingllonnë gjuhën shqipe”. Në memorandum theksohet hapur se “shqiptarët janë të rreshtuar kah Anglia dhe Amerika”

6.Strehimi i muhaxhirëve nepër Vilajetin e Kosovës 

Serbia dëshmojnë argumentet arkivore duhet të paditët në GJND për gjenocidin ndaj shqiptarëve autokton në Sanxhakun e Nishit, trevat e të cilit u kthyen në germadhe në dhjetor 1877. Ndërsa popullsia e tëra me pasurinë që e kishin u kthye në shkrum e hi ndërsa kufomat në lëndë për krematorium. Lidhur me këtë dokumentet e kohës dëshmojnë për sasi të mëdha muhaxhërsh që u strehuan në Sanxhakun e Prishtinës. Shifrat sipas dokeumenteve sillën nga 140 000 deri në 200 000 frymë. Por autorët serbian janë përpiekur që numrat e të shpërngulurve t` i zvoglojnë duke u friguar se një ditë do të pasojë denimi dhe vendimi i GJND për pagesë të reparacioneve do të jetë një peshë e papërballuar për shtetin. Lidhur me këtë tragjedi Myftiu i Vilajetit Kosovës Hajdar Beu ankohet se fjala është për 100 000 muhaxherë që janë në gjendje shumë të rëndë ekoniomike dhe shëndetsore. Në lidhje me këtë tragjedi konzulli anglez në Selanik  J. E. Blunt theskon se Osman Pasha e kishte informuar se 65000 muhaxherë janë buzë vdekjës nga uria dhe smundjet e ndryshme më 1878. Prej tyre, në trevat e Vushtrris ishin strehuar 11000 muhaxhirë, në trevat e Prishtinës ishin strehuar 17000 muhaxhirë, në trevat e Gjilanit ishin strehuar 13000 muhaxhirë, në trevat e Shkupit ishin strehuar 16000 muhaxhirë dhe në trevat e Jeni Pazarit ishin strehuar 8000 muhaxhirë.

7. Strehimi i muhaxhirëve në trevat e Vilajetit Shkodrës

Kur malazezët e pushtojnë Tivarin, Podgoricën dhe trevën e Ulqinit me qytezë, afro 30 000 persona i kishin kthyer në rrefuxhatë. Në këtë kohë dokumentet flasin edhe për 200 000 rrefugjatë që ishin larguar nga Bosnja. Refugjatët sipas Kirbi Grecnit ishin nga krahina e Tivarit dhe Krajës. Për pozitën e muhaxhirëve të Shkodërs ka lërë shënime Valiu i Shkodrës. Por për pozitën e muhaxherëve interesim kishte shfaqur edhe Veziri i Madh Safet Pasha. Nga dokumentet kuptojmë se muhaxhirët kërkonin që Fuqitë Evropiane t` ua mundsojnë kthimin nepër vartrat tyre. Por kjo shpërngulje ishte bërë një lloj mode e të cilën e kishin krijuar rusët në krahinat e Kaukazit.

8. Strehimi i muhaxherëve në Vilajetin e Janinës

Nga dokumentet angelze dhe frenge kuptojmë se në Vialjetin e Janinës kërkonin që t` u mundësohet kthimi nepër vatrat e tyre 65000 rrefuxhatëve. Në Vilajetin e Janinës grekët si pushtues të ri do të sulmojnë çdo shenjë që ishte shqiptare dhe për një kohë të shkurtër do ta greqizojnë gati në tërësi. Kjo popullsi edhe gjatë shekullit XX ka qenë në lëvizje kah Anadolli. Kështu si pasojë e pazareve greko turke për këmbim të popullsisë në baza fetare, gati në tërësi do të greqizohet krahina e Janinës.

9. Strehimi i muhaxhirëve në Vilajetin e Selanikut 

Në trevat e Vilajetit Selanikut ishin strehuar 82000 muhaxhirë. Ata ishin në gjendje të mjerueshme nga smundjet dhe si të pastregë ishin në çdo çast buzë vdekjës, sidomos nga smundjet ngjitëse. Në këtë vilajeti, thuhet në dokumentet angelze janë së pakut 20 000 refuxhatë nga Kosova e të cilët qarqet serbiane i kanë larguar nga shtpiat e tyre të sanxhaqeve të Nishit, Pirotit dhe Prishtinës.

10. Strehimi i muhaxhirëve në hapësirat e Anadollisë 

Sipas dokumenteve osmane nepër Anadolli muhaxhirët ishin strehuar në këto krahina si: në Çukurovë, Luginë të Xhejlanës, në krahinën e Jumurtalit, Misirit, Eskishehrit, Hisarit, Sivrës, Ankaras, Çankartisë, Jazgitit, Çerumit, Sivastrit etj. Në këto treva pushteti në mënyrë të organizuar do të krijojë koloni të mëdha, të cilave ua dedikon pronat e caktuar për të jetuar aty pa asnjë ngacmim. Numri i tyre sipas dokumenteve diplomatike sillet nga 150 000 deri në 250 000 persona. Pra kemi të bëjmë me një realitet tragjik që nuk do të shërohet si plagë së pakut për një shekull në vijim.

11. Memorndumi i 500 patriotëve shqiptarë dërguar Kongresit Berlinit nga Shkodra

Ky dokuemnt deshmon se djalëri e Shkodrës ishte shumë e përparuar dhe kërkonte mbështetje nga Anglia, sidomos. Ja faktet:

“Shkelqesi, Një kohë që përfaqsuesit e fuqive të mëdhaja janë mbledhë në kongres (Berlinit-HB) për me dhanë një vendim themeluer e të drejtë mbi të gjitha pikat qi i përshtatën Çështjës së Orientit nuk kishte me qenë jashta temës edhe zani i shqiptarëve midis t` aq e aqë zanavetë qi lypin drejtësi, tue hjekë vërejtjen e fuqiplotëve.

Aq ma tepër na vjen të bespjmë se çështja shqiptare do të vehet në bisedim, se shofim se të gjitha komet tjera qi janë nën sundimin e perandorisë otomane, kanë nga një qeveri të nji diplomati që interpreton deshirat e tyne me nji që Shqypnija e mjerë është e vetmja që nuk e përfaqson kurkush.

Tue mos pas nji qeveri ajo nuk mundet të përfaqsohet prej vedi as nuk mundet të veprojë këso dore, prej së është nën pushtetin osman.

Evropa e dinë historinë tonë.Prindët t` onë sado të mundun kurr nuk ju shtruan armëve turke, por e ruajtën indipedencën e tyne, karakterin kombëtar, zakonet dhe gjuhën. Sado që jeton në fe të ndryshme, shqyptari katolikë qoftë, ose ortodokës a musliman e ka kryer me nji urrejtje si dhespotizmin otoman, ashtu edhe çdo dhespotizëm tjetër të huaj. Shi prej bregut të Bunës e deri në dyert e Janinës dëshira është nji, një është natyra e popujve, të cilët tfaqen të bashkuem e grumbull në njp lidhni omogene si kanë a`në e trupit si kah anë e racës. Qyash prej këti qyteti e deri te gjini i Ambrakisë (Nartës), elementi grek me propogandat e veta fetare e civile kontendon vendit faqe racës shqiptare e cila është banuesja më e vjetër aty, jo aqë tepër prej numrit, sa prej fuqisë e prej veprimeve të rrepta.

Rraca shqiptare ndryshon fortë shumë prej sllavëve, me të cilët përpiqet, si dhe prej grekëve me të cilët kurr njëherë nuk është përziemun tue mos kqyrë influencën e feve. Ky karakter kombëtar e ka ruejtë (racën shqiptare), për ma tepër se katër shekuj kundra shtërngimit të elementit turk, i cili ska muajt kursesi me i njisue. Porta e nalt ka dashtë me shti anarkinë Shqypnisë, tue mos i la të drejtë për krijim të nji qeverie në vedi e të posaqme, sa do që as ajo s` ka muajt me strosë qeverinë e saj, po ka muejt me shtue nër ta influencën e saj për një qeveri tjetër të dobët e të pa jetë, tue shterrë  (Shqypninë) prej lulës së djelmënisë së sajë të cilët i ka përdorë ndër gjithë luftrat që ka pasë në Anadolli.

Shqypnia përmbanaq qeveri sa janë edhe bajraqet e saja, qi është paras sikur mos me pasë asnjë, e prandej edhe çdo vullnet i njerëzve privatë (i shqyptarëvetë) mundet të mbrrijë deri në Kongres.

Por zani i shqyptarëve privatkishte me qenë tepër i pafuqishëm e ndoshta skishte me u ndie aspak po mos të  i delte zot e t` a siguronte ndonjë përfaqsues i ndonji fuqisë së madhe. E kjo fuqi s` kishte me qenë tjetër përveq se Anglija, e cila ndërmjet të gjitha fuqive tjera të mëdha ka ma të madhe interes në orient, që në Perandorinë Otomane të mos futet zgjedhje ma e mnerëshme se kjo që është.

Austria është tepër e interesatën edhe nuk mundet me mshefë tendencën e saj për me bamun Adriatikun nji liqe austriak, shtimun spiranin e saj qysh prej Trieshtit e deri në gjithë bregun e Shqipnisë e tue u restabilizue në limanet e këndshëm të Tivarit, Shën-gjinit, të Durrësit e të Vlorës.

Italia për mos me e fye gjelozinë e Austrisë e përpos me i lanë me u shpartallue e më u rropasë intencjonet e saja kufizohet për me dalë përkrahëse e mbrojtëse ndermejt neshë simbas principit të kombësisë me Perkore ( temperansa) të rregullshme. Ajo për me largue rrezikun qi munt t` i takojnë Shqypnisë por në qoftë se vehet për fija nji zotënim (domination), tjetër ma i randë se ky prandaj zbaton këtu (në Shqypni), influencën e saj qytetnore e kombëtare me këshillën e me miratimin.

Fuqitë tjera janë shumë të largëshme e nuk interesohen drejtëpërdrejtë për veq një Rusisë. Në anën tjetër këto fuqi indalin zot proteksionit të kombit shqiptar. Pra vetëm Anglia mund të t` i marrë nën vrejtje të plotë kërkimet t` ona, për me ia paraqitë Kongresit, ku kemi shpresë se do të përkrahen prej fuqive të tjera, të cilat njofin politikën e tyne qi kanë në Shqypni si dhe interesat e tyne në nji rasë, në të cilën principi i kombësive ka përbamun bazën kryesore të së drejtës botënore evropiane.

Anglia ka ingteres të gjallë për me vu në veprim nji roje e fortë kunra invadimit sllavë (invadimit të pansllavizmit rus) i cili është kah përparon tue shty kah Adriatiku; edhe kjo roje e cila duhej të ishë tashë në zbatim, lypse të përkrahet edhe prej atyre kombeve, mbi të cilat rabdon se afermi rreziku pikë së pari u shti tinsishtë dhe gati i përgaditun, tash tue i thye pritat e tue i përhapë propogandën e vetë me nji veprim të durueshëm punon gjatas e me fuqi të plotë aq sa nganjë anë i kërcnohet egërsisht Bullgarisë si me qenë një shtet i fortë. Nga ana tjetër kërcnohet Ruisa e cila përpara u mundonte me e shtri influencën e vet në Ballkan për arsye të besimit të krishten, sot qi ka diftue kjarsisht e me ngadhnjimin  e armëve të saja qëllimin e maparshëm që vedit ka bjerrë ç`do randësi në Shqypni e në Greqi ku kqyret me sy të keq të shkatrrimit të saj. Prandaj ky kombë lyp me padurim ndihmën e një kombi të madh qi të ndalojë rrënimit  e plotë t` Atdheut e të zhdukurit e emrit “Shqypetar”, prej kartës së Evropës.

Kjo frigë është qi nuk i la fiset shqipatre me lidhë nji aleancë me Malin e Zi, ushtrinë e të cilit  ekqyrin si nji paraprise të ushtrive ruse. Kjo frigë, qe prapë qi na ndaloi për mos me pranue paravnemet e bamuna prej anes s` Austrisë e së Rusisë, të cilat tue pasë qëllime të përkundërta, kishin për qëllim me na përpi e me asgjasue mëvehtësinë t` onë kombëtare. (Fjala është te Marrëveshja sekrete Ruso-Austriake e 15 janarit 1877, ku u ndan sferat e luftimit të Portës, në Bullgari Ruisa, në Vilajetin e Kosovës Serbia, me që rast u shndërrua Sanxhaku i Nishit në krematorium).

Sukurse nuk jemi as nuk duem me kenë turq, kështu kemi me i kundërshtue me të gjitha fuqitë t` ona atijë që të dojë me na ba sllavë, austrakë, a grekë. Na nuk dume me kenë tjetër gja veqse shqypatar. Për këtë ndiesi e tue drashtë mos të bjerrim komsinë t` onë, nuk kemi kqyrë me sy të mirë shkatrrimin e Perandorisë osmane, kundra se cilës me nji kohë të tjetër kishim bashkue armet t` oan e me ato të popujve kryengritës. Për këtë arsye t` adijë Evropa pse kemi lanë këtë rajë të bukur për me shkëputë atdheun tonë prej duerve të anmike e pse shpatat shqyptare, e nderueme tash e sa shekuj, nuk vërglloi sikurse pat zakon ndër të gjithë rreziqet luftarake të Lindjes. Shqypania ka nji faqe të lumnueshme me historinë e komevetë: prej Skender Begut e deri te Mark Boqari, e prej Lek Dukagjinit deri te Ali Pash Tepelena e Mahmut Pash Bushati, Shqypnia ka ruejtë karakterin e vet komtar e dëshiren  e vet të shejtë për një vetqeverim të plotë. Shqypatari në dashtë të ketë luftue ndër malet e veta për me ruejt votrat katragjyshe, në dashtë të ketë luftue për bri ushtrive të hueja, ashtë da gjithmonë në shej e me nderë. Ky karakter kombëtar kurrë i koritun e qi ka luftue mundësisht kundra mizorisë otomane për ma tepër se katër shekuj nuk mundet as nuk do të zhduket sot, në këtë shekull qytetnimi npër cepër të Aeropagut Evropian. Ky A`Eropagë është mbledhë sot për me njoftë të drejtat Ligjore të komeve, për interesa të cilat u ba kjo luftë, qi pandehej të ishte mbarue munë me traktatin e Shen Stefanit, por Evropa mori veshtë se ai traktat, në vend që me sigurue paqin kishte me kanë shkendi luftash të reja e më të rrepta, pse nuk patë nderue të drejtat e secilit kombë, mu u mundue me i ngatrrue e me i ligështue (këto kome të vogla), me krijimin e disa shteteve pak omogjene.

Popullësiave të numrueshme greke deshtë (a Eropagu) me i ngarkue zgjedhën sllave 9Mendohet nën robërinë ruse, bullgare), të cilën donte me e përhapë shi prej Detit Zi e te deri ndër brigjet e Adriatikut e të Egjeut. Feshirat greke janë të përbuzuna jo vetëm prek diplomacisë së padrejtë por edhe prej fuqive ruse që janë tue u shtri në Maqedoni. (Nuk e thekson në Sanxhakun e Nishit çudit[risht). Përkundrazi kërkohet që Mali i Zi i vogël (nga rusia cariste), të smadhohet etë zgjonohet deri te zemrat të Shqypnisë për me iu ba Rusisë urë për fitime të mëdhaja.

Rumunia nuk asht sllave edhe pse u ka ndhmue armeve ruse, jo vetëm është e lanun mbas dore, por me nji pamrojtje (pa qeveri) të pashoqe që kishte me muejt me u thierr trathti currohet (rrjpepet), prej krahinave ma të begatëshme.

Serbia edhe pse është sllave, nuk e shefë deshirën e saj të kryem si duhet, vetëm e vetëm, pse ka kenë frigë të mos bahet krejtë e veçme e autonome (kjo do të thot se Memorandumi është shkruar para Kongresit Berlinit diku gjatë majit 1878-HB). Qëllimii Rusisë pra, është i kjratë qi don me zotënue nepërmjet të Bullgarisë në Thrakë e në Bosforë e nepërmjet Malit të Zi në Shqypni e në Adriatik në mënyrë qi tue kanë e zoja e dy detnave kishte me mujt me u mbyll komeve perendimore të gjitha udhët e Orientit.

Për këtë qëllim e për me rrejtë Evropën, leht fantazma e pushtetit otoaman në Stamboll, tue u ba sulltanin nji xevensentës të qeverisë së Peterburgut e për këtë arsye nuk i epet ni zgjidhje themelore çështjes së Orientit.

Në qoftëse Rusia ka nxierr shpatën për me i dalë zot popujve të krishterë prej shtërngimit turk, pse lenë mbas dore nji pjesë shumë të madhe pa ndihma e pa mbrojtje (?) përse i lenë këta popuj gjithnjë nën zgjedhën e pa durueshme të cilët nuk mundet me i realizue reformat e premtueme sa herë. Ni qoftë se qëllimi i tijë është i kulluem pse nuk i rregullon popujt e libruem, simbas komsisë që i përket gjithë se të cilit. Athue se vetem bullgarët e malazezët kanë të drejtë për vetqeverim e popujve tjerë qi kërkojnë liri si grekët, shqyptarët, rumunët, meritojnë me kenë të denuem e me u marrë nepër këmb. A thue ndoshta kta popujt tjerë qi kërkojnë liri si grekët, shqypatarët, rumunët meritojnë me kenë të denuem e me u marrë nepër këmbë. A thues ndoshta këta popujt e mbram nuk ndien tjetër përveq me zgjedhë nji prej dy robnive turken ose sllaven, shtetet evropiane nuk munden me ba këtë padrejtësi e as nuk do të bajnë, në qoftëse nuk duen ma të qëndrojnë në këmbë rreziku i një lufte shemtuese.Pra as paqja nuk mund të jetë e qendrueshme as rregullimi, as qytetnimi ska me pasë vend n` Orient, nëqoftëse se prej shkatërrimit të Pernadorisë otomane nuk kanë me u mekambë kombësitë si e përbajnë.

Qi popijt sllav të formojnë shtete autonome është e drejtë e politikishtë e mirë, por është edhe e drejtë qi gjithë grekët të përmblidhën në nji trup kombëtar e qi edhe shqyptarët të kenë vetqeverimin e vet të formuem e të njoftun.

Shqypnia nuk mundet me u bashkue me Greqinë, se ka ndryshime të mëdhaja race e gjuhe, dokesh e zakonesh e qytetnimi; Shqypnia s` ka me durue kurr pushtetin slllav; Shqypnia ska me kenë kurr turke e këtë gjosendë e provojnë luftimet e perporshme katershekullore për me ruejtë të paprekun karakterin, tradicionet e fysinominë komtare. Besimi i shqiptarëvet ka muejt me ndrrue prej orthodoksisë në islamizëm e prej islamizmit në katolicizëm por, shqiptarët në dashtë ortodoks, në dashtë muhamendan, në dashtë katolikë nuk e kanë mohue kurrë etdhenë e tyne, por të qëndrueshëm kanë mbetë gjithëmonë e kudo shqiptarët.

Në pikpamje politike duhet me pasë parasysh se Shipnia është nji pritë kunra invazionit sllav, sikurse qe njiherë kundra invazionit otoman. Njiherë Evropa e robnueme ela Shqypnin në fatin e vet, e cila mbas nji vargu të gjatë luftimesh të lumnueshme u rrezikuen, por Evropa e shekullit XIX nuk ka me ba prap ni të këtill gabim e ka me marrë parasysh sherbimet qi ky kombë i ka siellë çështjës së qytetrimit.

Shqypnia, qi ka nji popullsi njimilioni e gjysmë banorësh, munet me que në kambë nji ushtri 40 mijë luftarësh tue qenë se këtu jemi të gjithë ushtarë që mësuem nder rreziqe që vaditun ndër luftime. Prandaj Diplomatia nuk ka tjetër detyrë, veç me përforcue e me njoftë ashtu statu qëo-in tue ndryshue formën e organizmit politik e adminstruer tue përmbledhë në dorë të njejtit fuqinë e shpërndame ndër krenë të parë fisesh. Edhe ishte mendimi mos me perkitë tansinë e preandorisë otomane, ky parim nuk kishte me u dhurue tue njoftë autonominë shqiptare. Të bajshin Fuqitë e mëdhaja këtë hap, me i njoftë autoniminë Shqipnis, ata nuk do të bajshin tjetër veç me bashkue me nji sa qeveri të vogla autonome të cilat edhe në paqën përba ndonjëherë fuqinë e Shqypnisë, kanë kenë edhe prore shkaku i ligështisë së vet, tue i dhanë këso dore provë të kqija; por me gjithë këtë na kemi kenë gjithëherë të gjikuem me padrejtësi. Kur kanë të shtimet e qeverisë turke qi tue drashtë gjithëmonë bashkimin e shqiptarëve, është mendue me mjellë dasina në popull.

Me e lanë Shqypinë në gjendje në të cilën gjindet sot, kishte me u ba ni faj q` ë nuk mund të përkohet kurrsesi as me interesa politike, as me interesa qytetnimi. E për nji mendë qytetnia nuk mundet me u përhapë në nji vendë ku anarhia përmban themelin e rregullimit shoqnuer, e ku nuk ka rregullim aty është ligështia e nuk mundet me u pritë nji zhvillim i plotë i fuqive të njijë komi. Pas kësaj është në interesë të gjithë komeve e sidomos të Austrisë e të Malit Zi, të Greqisë e të Bullgarisë që të vehet në Shqypni ni qeveri e rregullueme e qytetare, përmos me pasë ndër kufijtë e vet nji rrezik e nji shkak nga, të rrezash e turbullimesh.

12. Nuk dojmë me Turqinë

Nuk është nevoja, qi ta themi se mashtrimi i Shqypnisë nuk mundet kurrsesi me u lanë në dorë të qeverisë turke, pse kishin me u ba rrethana edhe më të kqija; por kjo barrë kishte me qenë mirë t` iu vete nji komisioni ndër kombëtar, i cili ka me veprue në atë mënyrë qi donë me veprue për Bullgarinë e qi ka me veprue ndoshta në Kretë e ndër vende qi kanë me u bashkue me Greqinë. Por kje se ka me u ba ndryshej e se fati i jonë me iu pshtatë qeverisë turke, atëherë dishirojmë ma parë me ndejtë në anarhi në të cilën gjindemi.

Në kje se Fuqitë e mdhaja duhen me na regullue, shpresojmë se  nuk kanë me ba gabim qi me na vu nji qeveri, që mos të jetë kombëtare, ps edhe në kjoftë se këto farë masash janë marrë për Rumuni e Greqi, popuj të përparuem nuk mundet me u marrë për Shqypni, ku zakonet ene janë të trasha, të papërkulshme çdo njeriu të huej. Nji princ jo i vendit kishte me shkaktue kundërshtime, tue qenë se në Shqypni nuk mungojnë aso familjesh qi janë të mirëpame e kishin me qenë të zojat me qeverisun. Të gjithë shqiptarët tokë kanë me ju bashkue me enthuziazëm rreth ni princi qi ka  me muejt me naltue përseri ndërmalet e Shqypnisë, shqypen e zezë të Skenderbeut, por kanë me mebtë të përbuzun në kje se u diftohet ni flamur tjetër e në kje zani i urdhnit nuk tingllon në gjuhën shqype, sikurse dorzonia evropiane kje e nevojshme per me projtë princin danubjan, helvetijan e bellgun, mjashtu ashtë e nevojshme qi kjo pshtetje e kjo ndihmë t` u epet edhe shteteve të reja qi kanë me le nepër drejtësi të Kongresit Berlinit. Në kje se A`Eropagu ka mendime tjertëra e jeter sistem atëherë këto shtete kanë me u ba preja e elemntit sllavë ku Rusia do të shkelë tutje si osmanlia detum deti.

13.Çka lyp Shqypnia 

“ Prej rastit që patem nderin me i paraqitë shkelqesisë sate n` emen e në interes të gjithë bashkadhetarëve t` onë sjellim këto pika:

1.Pas interesës subjektive të shqyptarëve, janë edhe shkaqet tjera më të randësishme e në interes evropiane qi kshillojnë me e ndertue Shqypnin në nji kombë të lirë e vetçeveritarë, për me i përmba këso dore nji pritë pushtimit sllavë të cilat ishin imperativiste dhe dëmtonin në rendë të parë kombin maqedon e për me i dalë zot perendimit.

1. Në kje se nuk veprohet këso dore Evropa heret a vonë ka me u gjetë në gjendje të shekullit XVI, atëherë kur vetëm nji mrekulli qindrese muejtë me pshtue Vjenënprej armve otomane.

III. Në kjoftë se duhet me sigurue paqën e qetsinë ndër popujt e Lindjës ashtë e nevojshme me i rregullue mbas kombësisë se të cilit tue marrë parasysh arsyet etthnike, gjeografike e historike.

1. Shqypnia tue qenë nji kom i vetëm me visë me zakone, me trashigime, me histori e me të gjitha vetitë e nji tansisë komtare, ka të drejtë me u ndërtue me nji formë të përbashkët në nji qeveri të vteme.
2. Qi kjo qeveri të jetë kombëtare e nënvueme në nji dynasti të komit.
3. Qi barra e ndertimit të saj mos t` i vehet qeverisë Otomane, por nji komisioni të zgjedhun prej përfaqsuesve të fuqive evropiane qi vepra e tijë të dalë e dobishme logjike e e qendrueshme.

Qi se mbramit ky shtet si edhe çdo shtet tjetër qi ka me dalë prej shkatrrimit të perandorisë Otomane të vehet nën roje të Fuqive të mëdhaja qi në fillesë të vetë të mundet me pasë prej soshë këshilla miqsore e bujare, nji udhë-hjekës të sigurtë n` udhë të përparimit, nji projë e nji pshtetje të frtë.

Anglija, Nana e msuesja e lumnisë para gjithë fuqivetë të mdhaja, ka mjaftë gjithkundë të drejtat e ndryshme të komeve për nji vetqeverim, si bje fjala Rumunisë, Serbisë, Malit Zi. Ashtë mertimi e lumnia e saj qi ka shpejtue fatin Greqisë, e cila sot nën proje të shkelqesisë s` Ate mundet me përhapë e me plotësue unisimin e vet kombëtar të filluem prej helenëve të ndershëm kreshnik. Edhe Shqypnia ka me ua ditë për nderë Anglisë për njoftimin e vetqeverimit të vet, e ky njoftim nuk ka me qenë nji dhanëti e pafrytshme pse ndikimi i ketij shteti të ri ka me përtëri nji bashkim popujsht luftarë, qi ka me qenë ni pararojë e ushtrivetë të Evropës Perendimore”. Shkodër të Shqypnisë 13 qerrshor 1878 Shqyptarët. Ky dokument i drejtohej përfaqsuesit të Anglisë në Kongresin e Berlinit më 13 VI 1878.

14.Cili ishte “Kanuni Qeveritar i Lidhjës Shqiptare të Prizrenit” 

I.Priztreni do të jentë qendra e Pleqësisë Qeveritare. Qendra për të gjitha kazatë e Shqypnisë. Anëtarët e kësaj pleqësie do të zgjidhen nga delegatët e sangjakve. Kjo Pleqësi qendrore do të ketë degë në të gjitha qytetet e Shqyperië dhe antarët e tyre do të zgjidhen prej banorëve të qyteteve përkatëse dhe të katundeve të mëdha. Të gjitha këto pleqësitë do të punojnë simbas vendimeve të “Bashkimit”, dhe do të përdorin në letërkendimin që do të kanë midis tyre, vulat e delegatëve që i posedojnë.

1. Përveq delegatëve që do të mbeten në Prizren si antarë të Pleqësisë Qeveritare Qendrore, të tjerët do të kthehen nëpër viset e tyre përkatëse dhe janë të deyruar të formojnë degët qeveritare të qyteteve, nji orë e ma parë dhe këto degë do të bëjnë gati ushtrinë mbrenda 10-15 ditëve, dhe të veprojnë simbas urdhërit që do të marrin pej kësaj.

III. Çdo qytet do të dërgojë ushtrinë e vet në dy kohë të caktueme.

1. Çdo kaza do të përkujdeset që të mësojë nji orë e më parë se sa njerëz gjinden që mund të përdorin pushkën dhe do të i dergoi këta si ushtarë të rregullt, atëje ku të jetë nevoja, simbas urdhrit të Pleqësisë qendrore.

V.Në qoftëse ka marrë fundë Kongresi, armiku hynë në ndonjë anë të Shqipërisë atëherë nga viset e afërme burrat do të mblidhen simbas zakonit “pterë” edhe kazatë e tjera me të marrë urdhërin e Pleqsisë Qendrore pa humbur kohë do të nisin ushtritë e tyre të organizuara.

1. Komandanti i përgjithshëm i ushtrisë së çdo kazaje do të zgjidhet ashtu si të gjithë oficerët e tjerë me votat e banorëve.

VII. Pleqësia Qeveritare e çdo zanxhaku dhe kazaje ka të drejtë t` i numrojë nji nga nji ushtarët dhe oficerët nuk mund të i kundershtohen kësaj mase.

VIII. Posa të kthehen delegatët nepër viset e tyre përkatëse duhet të bajnë nganji statistikë për armë që gjinden në viset e tyre duke shenuar sasinë e tyre dhe duke ja dergua pastaj Pleqsisë Qeveritare qendrore.

1. Çdo njeri që është zgjedhë ushtarë prej kazasë së vetë duhet të shkojë pa vonesë në fushë të luftës. Në qoftëse ni ushtarë nuk shkon ose duke shkuar bën ndonji damë udhës ndër banorët, ose largohet nga fusha e luftës, do të denohet simbas fajit të kryem, duke ju djegur shtëpia ose duke ju varrur, ose duke u derguar në mërgim për të sherbyer në ushtrinë e rregullshme të Turqisë në viset e largëta. Në qoftëse ska shtëpi dhe fshihet tek dnonjeri nga farefisi i vet ai që do ta fshehi do të denhet simbas fajit që ka kryrerushtari.
2. Në qoftëse ndonjëri ushtarë ka hikë nga rruga ose nga fusha e luftës dhe vete në nji tjetër kaza vendasit e kësaj detyrohen ta zënë dhe ta dergojnë ke dega qeveritare e kazasë së tyre. Denohet rreptësisht ai që do ta fshehë.
3. Miftarër, Imamët dhe Pleqësia Qeveratre s çdo kazaje dhe çdo katundi do të kallxojnë drejtë –pa fshefur as nji se sa burra gjinden në viset e tyre përkatëse, të cilët mund të mbajnë armë. Ata që do të shkojnë kundra këtij urdhëri do të denohen me ndeshkimin më të rreptë që ka kanuni për rushfetqinjëtë.

XII. Çdo oficerë i vogël a i madhë do ti tregoi qprorit të vet numrin e vertetë të ushtarëve qi të gjinden nën urdhrin e tij. Denohet si rushfetgjinjë ata oficera që guxojnë të apin nji numër më të madhë.

XIII. Në fushë të luftës do të formohet nji Pleqsi e përshtatëshme për të ndarë midis ushtarëve begatinë që do të merret.

XIV.  Po të luftojnë me armikun e tre katër regjimentave përniherësh dhe prej këtyreve vetëm njëri ose dy të mundë të marrin kafshë do të kenë pjesë në kafshët simbas numrit të tyre edhe rregjimenet tjera që muerren pjesë në luftë. Ushtarët qi nuk luftuan nuk do të kanë asnji pjesë në kafshë, por nëqoftëse ushtarët që muaren bagëtinë po thyhen prej anmikut dhe ata që ishin në qendrat e tyre turren dhe i mbrojnë popullit  dhe bagtinë atëherë mund të marrin pjesë edhe këta. Përeq bagëtive çdo gjë tjetër që mund të mirret prej armikut do të jetë e atij që e morri.

XV.Në qoftëse ndonji oficerë a ushtarë i dergon kafshët pa i sjellë përpara Pleqsësisë në shtpi të vet atëherë degët e Pleqësisë qevritre të kazasë përkatëse e kanë për detyrë të i marrin e t`i dergojnë prap përpara Pleqsisë posaqme që është fofrmuem për këtë detyrë edhe njiherzit që guxuan të bëjnë këtë gjë jashtë vendimit jo vetëm që nuk do të marrinpjesë por edhe do të denohen si ushtarë që nuk kanë dëgjuar eprorin e tyre.

XVI. Degët e Pleqsësisë qeveritare  qendrore që gjinden në çdo kaza, kanë të drejtë të mbajnë ca njerëz që të lipset nga banorët e vendit për të forcuar “Bashkimin”.

XVII. Kuajtë dhe çdo sendë tjetër që do tu lipset ushtrisë, kur kjo të niset (për të vajyur atje ku i dergon Pleqsia qendrore) do të bahet gati nga degët qeveritare të kazasë së tyre.

XVIII. Kur ndonji oficerë do të rrëxohet nga grada që ka për ndonji fajë, atëherë vnedin e tij do ta zejë vetëm ai që do të zgjidhet prej nji Pleqsise ku do të formohet nga oficerët e rregjimentit përkatës.

XIX. Me çdo vetë ushtria do të ndahet në bylyke; çdo bylyk do të ketë nji ysbashë (Ktryeqinës), nji mylazim e pesë qaushllarë dhe një shkronjës. Nga ushtria e çdo vnedi ktë bylykë do të jenë katibë dhe nji do të jetë kalorës.

Pesë bylykë bëjnë nji taborr (rregjiment), çdo taborrë do të ketë nji bimbash, nji kollasë, nji imam (priftë) dhe shkronjës.Ulqini do të quhet Taborr –Qatipi dhe do të ketë bajraktarë sa të dojë nevoja. Çdo taborr do të ketë 500 vetë; do ti ketë  edhe disa kuajë që të mbajë plaqkat (teshat e nevojëshme) të taborrit. Këta kuaj do të merren prej kalorsisë së bylykëve. Katër taborre bashkë bëjnë nji ajalë. Çdo alajë do të ketë në krye edhe një alaj qatipi. Tetë taborre të bashkuara bajnë 2 alajë ose nji livahë, dhe do të jenë nën komandë të nji pashajit që do quhej Livash.

Ushqimi dhe pagesa do të jepet ushtarëve nga arka e mylqijet (të ardhurat e vendit). Nji bimbash do të ketë nën urdhërin e vet 500 shpirtë; mundet që edhe në krye të 300 vetëve të vihet nji bimbash. 2500 veta mjaftojnë për të përbamë nji Livahë*

*Dokumenti është botuar në gjuhën shqipe në revistën “AGIMI” më 1920. Dokumenti i është drejtuar Lord Beaconsfieldit, sepse shqiptarët kishin të vetmin besim në Anglinë. Lidhja Shqiptare e Prizrenit vrehet edhe nga mija dokumente tjera se nuk kishte fare besim në diplomacinë e shteteve tjera, aq më parë kur shqiptarët po identifikoheshin si “turqë” (islamistë).

Të përfundojmë se Vendimet e Paqës së Shën Stefanit (mars 1878) si dhe Vendimet e Kongresit Berlinit në një mënyrë e treguan se e tërë Evropa është në një luftë të tipit kryqzatë, ku në rend të parë do të psonin shqiptarët e rreligjionit islam si dhe Boshnjakët e islamizuar. Kështu fenomeni i të qenunit muhaxhir do ta përcjell popullin shqiptar edhe gjatë gjithë shekullit XX. Së këndejmi Lidhja Shqiptare e Prizrenit e themeluar më 10 VI 1878 i kishte dy anë pozitive: ndikoi në ngritjën e çështjës kombëtare, dhe së dyti dëshmoi se ndërtimi i shtetit shqiptar është shpëtim i faktorit parë.

Por nuk mund të injorohet se Porta nga viti 1881 e deri më 1886 i organizoi 16 000 procese gjyqsore kundër organizatorëve të Lidhjës si dhe kundër luftetarëve të lirisë. E vërteta, të gjithë okupatorët pas vitit 1912 do ta marrin si shembull selljen e Stambollit ndaj shqiptarëve. Kështu vetëm më 28 VI 1913 në Gazimestan do të pushkatohen 500 burra të zgjedhur shqiptar. Edhe pas vitit 1918 kur mbi gjysma e viseve shqiptare u riokupua nga Mbretëria SKS pushteti do organizojë mizori pas mizorie. Në bazë të një statistike që ruhet në ish AJ S.14 deri më 1938 janë oragnizuar28000 procese gjyqsore. E njejta politikë do të instalohet më 1945-1948 kohë kjo kur në pronat e shqiptarëve u instaluan 24000 familje sllave, kur u organizuan procese gjyqsore, kur pati pushkatime pa gjyq e pa lërë gjurmë se ku i kanë varret.

Së këndejmi sot janë dy shtete shqiptare të cilat vijnë nga i njejti komb. Prandaj lufta për themelimin e shtetit etnik shqiptar duhet të vazhdohet, por pa cenuar asnjë të drejtë të kombeve tjera.

Në vijim po e siellim për herë të parë një vargnim të shkruar nga Ibrahim Lutfiu, vrarë në pabesi më 1951.

15. SHQIPONJA E DREJTËSISË

Ç` ka Kosova që lëshon za,

Nexhip Beu punon pa pra.

Shkruan e mëson me urti,

Kudio nënat përkundin djepa

Ka pru sullin me i thanë Shipni.

Nuk po shkruan ai veq me mend,

Prej Drenice e në Permalinë,

Kuvendojnë e më shumë lëvizin,

Si me ba nji vend Shipninë.

 

Do xhelat ja nalen hovin,

Keq e treten në terr të zi,

Gjaku i ti këtu e gjithë jetën,

Na ban dritë për nji Shipni.

 

Po i Flamur qi e fali Zoti,

Kjoftë mallkue kush se don,

Nexhip Beu drejtues si loti,

Zemra m` dridhet kur të kujton.

 

Natë xhelatësh që shkumojnë,

Nexhip Deva në krye të kolonës,

Mirë e mësoi kah e drejtojnë

Amanet ja la Kosovës.

 

Gjaku i shqipës vepra të rinisë,

Krenar popull n` rrugë të lirisë,

Për liri kem dy detyra

Me nderue shoqi shojnë.

Se Shipnia asht m` e mira,

Fusha e male kur blerojnë.

 

Por më i mirë kur asht vatani.

Kur të gjithë nën nji Flamur,

T` ri e të vjetër mend ta mbani,

Bashk lirinë e kem në duar.

 

Kjoftë mallkue ai qi shan,

Të gjithë e kem nji porosi,

Këtu e n` Vlorë e pertej detit

Filetet shqip e i thon` Shipni.

(Vjersha është zbuluar në Dosjen e Qazim Bajgorës që ishte strehues ilegal i Ibrahim Lutfiut një kohë. Vargjet janë shkruar  nga Ibrahim Lutfiu më 1947).

Shkrimi i kushtohet atyre që e mbyllën shekullin e shqiptarëve me fitore: Endrit Carës, Ilir Konushefcit, Tahir Sinanit dhe Qerim Kelmendit, të gjithë heronjë të UÇK-ës, të Ushtrisë Adem Demaçit, Adem Jasharit dhe Zahir Pajazitit!

Prishtinë, më 3 gusht 2023