Mbi triumfin, ese për romanin e Jusuf Buxhovit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”

Një shoqëri, etnitet politik, gjuhësor apo kombëtar konsiderohet i konsoliduar qëpari kur arrin ta krijojë arealin e vet kulturor, veçmas në letërsinë artistike, më konkretisht me shkrimin e romaneve,që e përçon aktin më të lartë zhvillimor të një kulture kombëtare dhe shtetërore. Letërsia shqipe e Kosovës për shkaqe objektive është zhvilluar vonë në kuptimin institucional, por jo edhe historik. Gjenocidi etnokulturor nga pushtuesit që u është bërë shqiptarëve të mbetur jashtë Shqipërisë londineze e ka pamundësua zhvillimin e letërsisë në Kosovë. Megjithatë, për një periudhë rekord të shkurtër, vetëm brenda një gjysmëshekulli, pas rrethanave të krijuara pas Luftës së Dytë Botërore, letërsia shqipe në Kosovë hyri në panteonin e letërsisë së përbotshme me vepra emblematike, vlerat e të cilave përçojnë mesazhe universale të përhershme. E në vazhdën e këtij konsolidimi kulturor, që me botimin e parë të romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” në vitin 1982 të autorit Jusuf Buxhovit, romani shqip në Kosovë shënjoi një momentum reprezentativ kulturor në përgjithësi, e letrar në veçanti.

I shkruar në formë të shënimeve,që autori ia atribuon narratorit, një personazhi të mirënjohur historik, Gjon Nikollë Kazazit, mundëson që përvoja e leximit të këtij romani të shfaqet në shumë dimensione. Është koha e Perandorisë Osmane në Ballkan, në trojet shqiptare, diku në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë. Gjakova është vendi ku zhvillohet ngjarja, por toponimia e viseve shqiptare përmendet me krejt hartën e saj. Narratori dhe protagonisti kryesor, Gjon Nikollë Kazazi, e përshkruan një kohë të jashtëzakonshme të përballjes së qytetit të tij me rrethinë me ethet e murtajës, që me të drejtë ngre dyshime dhe shumë pikëpyetje se prej nga vinte epidemia. Gjon Nikollë Kazazi i takonte provincës fetaret kohës, ishte udhëheqës shpirtëror i besimtarëve, por në romanin e Buxhovit del në dimensionin e prijësit, liderit, shpëtimtarit. Përsiatjet e Gjon Nikollë Kazazit i tejkalojnë përsiatjet teologjike. Si pjesëtar i një etnie të mbërthyer nga një perandori, ai preokupohet me tema e veprime ekzistenciale. Merr masa si të shpëtohet nga epidemia e murtajës,që dyshohet se pushtuesit e kishin sjellë qëllimshëm për shkatërrimin e popullatës vendëse, rrëfen për nevojën e domosdoshme të bashkëpunimit të njerëzve të vullnetit të mirë për gjetjen e një mënyre shërimi,pothuajse klinike, e pazakonshme për atëbotë, përmes gërvishtjes së lëkurës etj.

Një personazh historik, zbulues i veprës “Meshari” të Gjon Buzukut në vitin 1748 në Bibliotekën e Kongregacionit për Përhapjen e Fesë në Romë, e përshkruan atmosferën e qytetërimit shqiptar, që jetonte nën trysninë dhe përballjen e dy civilizimeve: të Lindjes dhe të Perëndimit. Përsiatjet e narratorit për pozicionin ekzistencial të një etnie të lashtë që graviton në kufijtë e perandorive të ndryshme, paraqesin një shtjellim të shkëlqyer eseistik dhe letrar me konotacione aktuale dhe të tejkohëshme. Jo rastësisht miku më i ngushtë i narratorit, njëherazi i afërm “prej gjaku” është Lam Mula, një personazh letrar, që ndërvepron me narratorin, për t’i mbijetuar të keqes. Gjon Nikollë Kazazi dhe Lam Mula janë të lindur në qytetin e njëjtë, kanë lozur si fëmijë me të njëjtat lojëra, e kanë parë qytetin me botëkuptimin e fëmijëve, ku lumi “Erenik” u është dukur deti më i madh në botë, por që etja për të nxënë dije i çon në dy drejtime: njërin në Vatikan, e tjetrin në Stamboll. Të dy e shohin botën nga prizmi i dy civilizimeve, i asimilojnë dijet e zëna, kthehen në vendlindjen e tyre dhe e krijojnë një sintezë të dy dijeve, dy civilizimeve, një simbiozë kjo simbolike me shumë përshtresime kuptimore. Megjithatë, të dy nxënësit e dijeve të dy civilizimeve e konsiderojnë të nevojshme e të domosdoshme të hulumtojnë nga dijet dhe praktikat e përdorura nga paraardhësit e vet. Këto dije dhe praktika çojnë përtej dijeve të konservuara teologjike. Kozmogonia e vendit të Gjon Nikollë Kazazit dhe Lam Mulës paraqet herezi për të gjithë pushtetshmit, por është pikërisht kundërveprim i dijeve të lashta, që i takojnë kohës së “Pellazgjisë”, ajo që i mban gjallë njerëzit para kërcënimit vdekjeprurës të murtajës.

Gjon Nikollë Kazazidhe Lam Mula janë dalzotës në mbrojtje të etnisë së tyre nga rreziqet dhe kanosjet që i vijnë nga të huajt. Ata e kuptojnë ndërhyrjen e interesave të perandorive mbi vendlindjen e tyre dhe të dy bëjnë përpjekje të gjejnë forma të përshtatjes për mbijetesë. Gjon Nikollë Kazazi dhe Lam Mula persiatin për të kaluarën e lashtësisë së këtyre vendbanimeve deri në “Pellazgji”, për trysnitë e civilizimeve Lindje-Perëndim dhePerëndim-Lindje, për gjendjen e njerëzve të tyre në mesin e përballjes së këtyre dy civilizimeve, për përshtatjen e nevojshme dhe të domosdoshme për mbijetesë, për dukurinë e laramanisë fetare, koncept i stigmatizuar si hermetizëm nga të gjitha kampet e religjioneve, por që del aq pragmatik, human e civilizues për etninë tonë.

Persiatjet eseistike të narratorit, Gjon Nikollë Kazazit, të kujtojnë persiatjet e narratorit të romanit “Emri i trëndafilit” të Umberto Eco-s, për fasadat e skizmave, për mbishtresimet simbolike të dijeve parakristiane me ato kristiane. Epidemia e murtajës në romanin e Buxhovit kuptohet edhe si luftë speciale e përdorur nga fuqitë madhore për qëllime nënshtrimi, pushtimi, shkatërrimi etj. Shkrimtari Buxhovi guximshëm dhe suksesshëm e ka trasuar temën e mbijetesës së një kombi përmes përshtatjeve dhe sintezave teologjike, botëkuptimore, kulturore dhe materiale.Është me rëndësi të theksohet se përdorimi i referencave me qasje eseistike paraqitet në suaza të narracionit romanesk, në koherencë me rrëfimin, që e bën romanin të lexohet rrjedhshëm, për dallim nga shumë romane që trajtohen në formë të eseve, e të cilëve u humb koherenca e narracionit.

Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” është botuar këtë vit me plotësime, të cilat paraqesin një plotësim cilësor me referenca dhe përvoja që autori i ka përthithur përgjatë këtyre dyzet vjetësh pas botimit të parë të romanit. Vlerë të shtuar romanit “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” i ka dhënë edhe përkthimi dhe botimi në gjuhën italiane nga Shtëpia Botuese “Armando Editore” në Romë, me përkthim të Liliana Cukës, me titullin: “Për ty vendi im – rrëfimet e Gjon Nikollë Kazazit”.

Romani “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit” i shkrimtarit Jusuf Buxhovit ishte dhe mbetet në listën e romaneve më të qëndrueshme në letërsinë shqipe.