Mbresa dhe konspekte nga libri i Zhanetës për Kosovën

Bardhyl Selimi, Tiranë, 23 gusht 2022

Po e quaj Zhanetë, ndonëse në anglisht shkruhet Janet Reineck. Kjo zonjë simpatike nga Kalifornia ndërmori në vitet 80 të shekullit të kaluar një “aventurë” të dobishme për shqiptarët e Kosovës që po përjetonin një periudhë të rëndësishme historike: atë të shkëputjes përfundimtare nga zgjedha serbe pas kaq dhjetëra vitesh pushtim kolonial.

Lidhjet e drejtprëdrejta midis kombësve të ndryshëm, padyshim mundësojnë një njohje të ndërsjellë më të plotë, më të thellë dhe më të qendrueshme. Zhaneta ndenji 8 vjet gjatë viteve 1980-1997 në shtëpitë e shqiptarëve, hëngri bukë bashkë me ta, eci nëpër rrugët e qyteteve dhe fshatrave të shumta, si hulumtuese etnografe, arkeologe, si aktiviste shoqatash bamirëse, por mbi të gjitha ajo e bëri të njohur jo vetëm për publikun amerikan Kosovën tonë martire dhe heroike me njerëzit e saj të bukur, punëtorë, mikpritës, stoikë ndaj vështirësive, me kulturën doket, gjuhën. Zhanetë ra edhe në dashuri me një burrë shqiptar nga i cili ka një djalë tashmë të bërë burrë vetë, Xheremin. Libri i saj dalë në 2022 “Një amerikane në Kosovë” që ma dërguan dashamirësit e mij, është një material i mirëfilltë autentik njohës i vendit dhe i njerëzve. Mjerisht, ndonëse e shpërndava përmes facebook-ut dhe emailit shumë pak vetë në trojet shqiptare reaguan dhe komentuan. Ndërsa për tema të tjera të rëndomta, të themi banale, interesi është njëqindfish. Ne, shqiptarët i detyrohemi shumë kësaj zonje fisnike. Po sjell disa fragmente nga libri, me shpresë që lexuesit t’i rikthehen librit të plotë prej me së 270 faqesh!

f.23

Mire e keq, Universiteti i Prishtinës ishte një bastion i intelektualëve shqiptarë të Kosovës dhe shpresa e rinisë së tij. Në rastin më kërcnues (për serbët), ai ishte një vatër e ndjenjave anti-jugosllave, një kërcnim i drejtpërdrejtë për regjimin serb. Pikërisht aty filluan demonstratat në vitin 1981 dhe ishte vendi i parë që iu nënshtrua spastrimeve politike gjatë viteve 1980-ta dhe 1990-ta

f.24

“Bregu i Diellit” ishte një mikrokozmos i Kosovës. Përgjatë rrugës ishin shtëpitë elegante trekatëshe të shqiptarëve dhe serbëve të pasur. Këta ishin dekanët e universiteteve, drejtorët e spitaleve, administratorët publikë dhe politikanët që ishin treguar mjaft të shkathët për të forcuar zinxhirin e tyre të standardit ekonomik, pa rënë nga shkallët politike. Kishte vetura të bukura nëpër rrugë, shkurre trëndafili, hardhi dorëzonjash, zile të zbukuruara të dyerve dhe shumë mermer—një mënyrë jetese kjo e begatë e ndërtuar mbi rrogat e socializmit, në shumë raste edhe e kombinuar me ndopak ryshfet për të mbështetur familjet e tyre të vogla me dy ose tre fëmijë.

f.33

Shqipja letrare vjen nga toskërishtja, dialekti i Shqipërisë së Jugut dhe Maqedonisë së Jugut. Ajo ishte bërë gjuha zyrtare e standardizuar e Shqipërisë, sepse diktatori, Enver Hoxha, ishte tosk. Si gjuhë shtetërore e Shqipërisë, ajo ishte bërë edhe forma “e lartë” e shqipes në Kosovë. Gegërishtja, gjuha e folur tradicionalisht në Shqipërinë veriore, Kosovë dhe Maqedoninë perëndimore, ishte bërë forma e “e ulët” e të folurit, e papërshtatshme për përdorim zyrtar apo akademik. Kjo paraqet një enigmë shumë interesante: një fshatar i pashkolluar toskë flet dhe shkruan “më mirë” se një i diplomuar në universitet në Kosovë, dialekti amë i të cilit është gegërishtja. Për mua, kjo nënkuptonte se gjuha që po lexoja, përktheja dhe dëgjoja në lajmet e mbrëmjes, dhe gramatika që po mësoja, nuk ishin ato që njerëzit flisnin në të vërtetë!

Dikush më pat thënë se një gjuhë e njihni vërtetë atëherë kur mund të luteni, të bëni dashuri, të shani dhe të tregoni një shaka të mirë në atë gjuhë. E gjithë kjo erdhi gradualisht.

f.41

Energjia elektrike erdhi në Rugovë në vitin 1984. Gjatë vizitave të mia të hershme atje në vitin 1982, llambat e gazit vareshin ende në muret e odës, për të siguruar burimin e vetëm të dritës gjatë natës. Puna e grave në mbrëmje; përgatitja e darkës, larja e enëve, shtrimi i shtretërve, kujdesi për mysafirët, fëmijët dhe kafshët, e gjitha bëhej në gjysmë errësirë.

f.48

Asnjë vajzë shqiptare nuk ëndërron ta ndajë burrin e saj me një grua tjetër. Por, në familjen tradicionale shqiptare, ku gratë nuk kanë pavarësi ekonomike, ku divorci nuk është fare opcion, vajzat edukohen që në moshë të re që të pranojnë fatin e imponuar. Nuk është çudi që shqiptarët përdorin të njëjtën fjalë, ‘fat’ për të nënkuptuar edhe fatin edhe burrin.

f.49

Halimja ishte gjithmonë në punë, duke prerë dru, duke nxjerrë ujë, duke larë enët jashtë nën pompën e ujit në një sfond kullotash të thepisura, duke kujdesur për fëmijët, delet dhe mysafirët. Ashtu si shumica e grave në familjet tradicionale shqiptare, gjatë kohës së ngrënies ajo qëndronte plotësisht e palëvizur, me duar të mbledhura në bel, duke parë familjen dhe të ftuarit të ulur në divan, me buzët e saj të lakuara në një buzëqeshje të qetë. Kjo ishte nëna tipike shqiptare; në shërbim të pambarim ndaj familjes, me forcën dhe hirin e pafund, e heshtur, e fshehtë e thellësisht e dashur.

f.57

Sërish, fjala valide këtu, si në shumë sfera të jetës shqiptare, është ‘pajtim’. Ndonëse ishte e vendosur dhe e çiltër, për dallim nga shoqet e saj të fshatit, Dushja, si shumica e vajzave përreth saj, ishte socializuar, programuar për t’iu bindur dëshirave të familjes së saj, në çdo situatë. Gjatë gjithë jetës së saj ajo ishte e angazhuar në ndërtimin e karakterit të një gruaje shembullore, por në familjet tradicionale në Kosovë, të jesh një grua shembullore do të thoshte t’i dorëzoheshe diktatit të familjes mbi planet dhe dëshirat e tua. Kështu i dukej Dushës; kështu ma shpjegoi këtë përmbysje të papritur të jetës së saj.

f.59

Një fenomen kulturor i dokumentuar mirë nga studiuesit, “burrneshat” gjenden në Mal të Zi, Shqipëri, Maqedoni dhe Kosovë. Ka rrethana të ndryshme që kanë shkaktuar këtë fenomen. Në kohët e vjetra, betimi i përjetshëm për virgjërinë (shndërrimi në burrneshë) ishte e vetmja mënyrë e ndershme që një vajzë mund të refuzonte burrin, të cilit i ishte premtuar. Ajo, në fakt, do të betohej për braktisjen e feminitetit të saj, duke veshur rrobat e një burri dhe duke hequr dorë nga martesa ose fëmijët në të ardhmen.

f.63

“Problemi i Kosovës” përbënte një kërcënim të drejtpërdrejtë për të ardhmen e Federatës Jugosllave, sepse shqiptarët e Kosovës në vitet 1980-ta donin një gjë: statusin si Republikë në Jugosllavi. Kjo do t’u jepte, ndër të tjera, të drejtën për t’u shkëputur nga Jugosllavia. Në fund të fundit, ata mund të zgjedhnin të bëheshin pjesë e shtetit të Shqipërisë, për të krijuar një shtet më të madh shqiptar që përfshinë atë që konsiderohej si trojet e ligjshme etnike të shqiptarëve: Shqipërinë, Malin e Zi jugor, Maqedoninë perëndimore dhe Kosovën. Kjo, natyrisht, në mendjet e jugosllavëve të tjerë, as që vinte në konsideratë.

f.65

Historikisht, shqiptarët kanë lënguar nga rivalitetet vdekjeprurëse klanore të shkaktuara nga konkurrenca për burimet e pakta dhe mungesa e një qeverie të qëndrueshme. Por, një moral kolektiv e tejkalon këtë. Në mendjet e tyre, shqiptarët përbëjnë një komb virtual të lidhur në mënyrë të pakthyeshme nga gjaku, nga historia e lashtë (reale dhe e idealizuar) dhe nga ajo që perceptohet si një grup ligjesh kulturore krejtësisht unike. Ky imperativ sentimental, kjo ndjenjë e mitologjizuar e unitetit dhe e vazhdimësisë është fe për shqiptarët.

f.66

“Vitet 1955-1956 ishin vitet më të këqija. Shteti na mori pjesën më të madhe të grurit. Meqë e kishim shtëpinë pikërisht në kufirin me Shqipërinë, ne ishim objektivi kryesor. Zakonisht na akuzonin se kishim fshehur armët dhe ishim pjesë e ballistëve antikomunistë. Gjyshin tim e patën burgosur disa herë. Xhaxhai im kishte qëndruar në burg për tri vjet.”

f.67

Midis viteve 1945 dhe 1985, Hoxha mori një vend të varfër pa industri dhe pa arsim, dhe përdori çdo mashtrim nga libri stalinist. Në zellin e tij për të detyruar përparimin dhe në të njëjtën kohë për të çliruar vendin e tij nga çdo ndikim perëndimor, Hoxha krijoi shtetin më ksenofobik, drakonian në hemisferën perëndimore. Ai mbylli njerëzit e tij nga pjesa tjetër e botës dhe e hodhi çelësin. Shqipëria e Hoxhës ishte një shpikje mizore e stalinizmit dhe maoizmit të çuar deri në ekstremin e tyre logjik. Ai krijoi një proletariat të bindur, një popullsi urbane të arsimuar dhe pamjen e një shteti “modern” nga rrënojat e stuhisë osmane. Gjatë këtij transformimi, u shkatërruan sistematikisht ritualet fetare dhe zakonet arkaike që diktonin sjelljen dhe fshihnin gratë pas mureve prej guri. Shqipëria u shpall vendi i parë ateist në botë. Udhëheqësit fetarë u burgosën dhe u ekzekutuan. Vetëm në vitin 1967, më shumë se dy mijë ndërtesa fetare u shkatërruan ose u kthyen në përdorime të tjera. Xhamitë u kthyen në fusha basketbolli.

f.68

. Nuk do ta harroj kurrë herën e parë që dëgjova të flitej për këtë temë në shtëpinë e fqinjit tim në Prishtinë: “Në Shqipëri ka komunizëm të vërtetë – të gjithë janë të barabartë. Nëse ti ke orë, edhe unë kam orë.” Problemi ishte, sigurisht, që në Shqipëri askush nuk kishte orë. . . apo radio, apo makinë, apo as edhe idenë më të mjegulltë të asaj që shtrihej përtej perdes së hekurt të vetëimponuar të vendit. Askush nuk kishte qasje në botën e jashtme. Madje nuk përjetuan as edhe një ditë apo një orë lirie të tillë siç e njohim ne. Një burrë mund të arrestohej për instalimin e një antene radioje në çatinë e tij. Një grua mund të dënohej për pyetjen se pse nuk kishte bukë në furrë. Gratë spiunonin për burrat, vëllezërit për vëllezërit. Vendet e tjera e dinin këtë. E dinim që realiteti i Shqipërisë ishte një represion kolosal, një ksenofobi si një neurozë kombëtare. Por, e gjithë kjo ishte e papërceptueshme për kosovarin, për të cilin Shqipëria ishte tokë e premtuar.

f.72

Kur i hyn brenda dikuj në Kosovë të gjithë ngrihen në këmbë, ju shtrëngojnë dorën, ju përshëndesin ngrohtësisht dhe ju pyesin për familjen, duke njohur ekzistencën dhe vendin tuaj në një skemë komplekse marrëdhëniesh dhe detyrimesh. Hyni brenda dikujt në Haëaii dhe askush nuk e vëren praninë tuaj.

f.80

Cilësinë e veçantë të marrëdhënies së tyre, shqiptarët ia atribuojnë dajës edhe për faktin se një burrë e di se fëmijët e motrës së tij janë vërtet fëmijët e saj, ai e di se ata janë vërtet të “lidhur familjarisht” me të. Në të kundërtën, ndërkohë që një burrë i konsideron fëmijët e vëllait të tij si pjesë të rëndësishme të vijës familjare mashkullore, në fund të fundit ai nuk është kurrë i sigurt nëse ata janë vërtet pasardhës të vëllait të tij, prandaj është më i dashur me fëmijët e motrës së tij.

Ky zakon i “pagimit” të nuses ekziston në shumë shoqëri, por interesant është se grekët (vetëm pesë orë në jug të Kosovës) kanë traditë të kundërt.

f.81

Shqiptarët janë shumë ekzogamë – ata kurrë nuk martohen me dikë, me të cilin mund të gjurmohet ndonjë lidhje gjenealogjike nga ana e nënës ose e babait.

f.82

Kjo është në kundërshti të plotë me praktikën e endogamisë (martesa mes kushëririnjëve) që ndodh në Lindjen e Mesme.

Ta marrim pastaj nocionin e nderit dhe turpit që janë kaq të rëndësishme për botëkuptimin shqiptar. Kjo ka të bëjë me përgjegjësinë e grave për ruajtjen e zakoneve shoqërore dhe forcën e burrave në kontrollin e sjelljes së anëtarëve të familjes. Arsyetimi logjik i nderit dhe e turpit është, natyrisht, një parim udhëzues në shumë pjesë të botës. Mund të jetë një propozim për jetë a vdekje nga Siçilia në Japoni, nga Bejruti në Bangladesh, por nuk është normë kryesore tek sllavët dhe grekët, fqinjët më të afërt të shqiptarëve.

f.104

Versioni i komunizmit të Titos ishte më pak drakonian se në vendet e tjera të Evropës Lindore. Të paktën, kështu ishte në shumicën e pjesëve të Jugosllavisë. Situata në Kosovë megjithatë ishte ndryshe, për shkak të kërkesave të tepruara të Aleksandar Rankoviqit, shefit të Policisë së Titos. Rankoviqi kishte një inat të veçantë ndaj shqiptarëve për shkak të prirjeve të tyre irredentiste. Shumë shqiptarë dyshoheshin se ishin ballistë, një grup politik me prirje antijugosllave dhe besnikëri ndaj vendit fqinj, Shqipërisë.

f.109

Në vitin 1969, Ansambli “Shota” performoi në qytezën e vogël të ~ 110 ~ Një amerikane në Kosovë 1981-1997 Opojës, Dragash. Pas performancës, vendësit donin t’u tregonin vizitorëve traditën e pasur folklorike të rajonit të tyre dhe këmbëngulën që Xhemaliu të performonte. Ai u bëri përshtypje të gjithëve, përfshirë edhe regjisores së “Shotës”, Naire Surroi dhe këngëtares më të famshme të epokës së Kosovës, Nexhmije Pagarusha, e cila po ashtu ishte me ta. “Shota” ishte në kërkim të talenteve të rinj dhe Xhemaliu u ftua t’i bashkohej ansamblit. Brenda një viti, ata i ofruan mundësinë për të ndjekur shkollën e koreografisë në Bullgari. Kur u diplomua, ai u bë drejtor artistik i “Shotës” dhe me kalimin e viteve krijoi një repertor që nxori ajkën e vallëzimit dhe muzikës shqiptare në Kosovë, Jugosllavi dhe më gjerë.

f.122

Ndër shqiptarë, si në shumë shoqëri, dasmat janë shprehja thelbësore e traditës. Ritualet kryejnë dy funksione të rëndësishme: ato shprehin se çfarë do të thotë të jesh shqiptar dhe paraqesin prestigjin dhe nderin e familjes së nuses dhe dhëndrit.

f.124

Ndarja rituale e nuses nga familja e saj e gjakut dhe e gjerë fillon të shtunën gjatë kanagjegjit (natës së kanës), nga turqishtja kina gecesi. Pranë shoqeve dhe të afërmëve të saj të mbledhur rreth e rrotull, vajza rënkon dhe qan deri në orët e vona të natës, e shtyrë edhe nga të qarat dhe përqafimet e dhimbshme të familjes dhe shoqeve, që së shpejti do t’i lë dhe nga këngët e trishta të ndarjes që këndohen për të theksuar rëndësinë e saj. Kjo e bën të duket sikur gratë po e mbështjellin atë me një mburojë dashurie. Pas dy ditë përqafimesh dhe lotësh, nusja shkarkohet nga emocionet. Spastrimi e ka lënë të kulluar dhe të mpirë – gjendje e përkryer për sprovën me të cilën do të përballet.

f.149

Pra, si rajonet e tjera malore të Kosovës që vuajnë nga mungesa e resurseve natyrore, edhe banorët e Hasit duhej të krijonin skemën e tyre të mbijetesës. Derisa burrat e Gollakut u bënë punëtorë ditor në qytetet e afërta, goranët hapën dyqane ëmbëlsirash anembanë Kosovës dhe opojanët punonin si punëtorë në Gjermani, Austri dhe Zvicër, burrat e Hasit u bënë bukëpjekësit e Jugosllavisë.

f.150

Një burrë nga Hasi nuk mund ta dallosh nga një shqiptar tjetër në Kosovë. Por, mund t’i dallosh gratë hasjane nga një kilometër larg. Nga koka te këmbët, çdo pëllëmbë e kostumit të Hasit është një shprehje artistike. Modelet e ndërlikuara të kuqe, të zezë, rozë dhe të verdhë (në kohët e vjetra ishin modele gjeometrike; tani janë trëndafila dhe zemra) në mëngë, jelek, përparëse dhe dollakë nuk janë thjesht të qëndisura; ato janë thurur me kujdes si sixhade dhe aplikohen në secilën pjesë. Nëse keni eksploruar ndonjëherë mjeshtërinë e tapeteve guatemaliane, persiane ose navaho, do ta kuptoni se çfarë dua të them. Gërshetimi i sixhadesë kërkon shumë punë intensive, me çdo pjesë të fillit me ngjyrë të vendosur me kujdes midis fijeve për së gjati (vargës) të tezgjahut. Në rastin e Hasit, do të thotë adoleshenca e një vajze e kaluar në tezgjah dhe jo në shkollë.

f.171

Në orën 04:30 arrita në kufirin me Kosovën. Rrezet e para të dritës së mëngjesit zbuluan një varg të gjatë makinash dhe kamionësh të mbajtur peng nga teket e policisë kufitare. Kjo nuk ishte befasi. Por, aty ku prisja të shihja regjistrimin qetësues “PR” të veturave të Prishtinës të destinuara për në Kosovë, pashë vetëm targa të shumta “SK” (Shkup). Shoferi im më shpjegoi: “Për shkak të sanksioneve të OKB-së kundër Serbisë [përfshirë Kosovën], ata nuk kanë naftë. Maqedonasit kalojnë kufirin çdo ditë, duke shitur rezervuarët e tyre të naftës, për t’u kthyer pastaj për t’i mbushur përsëri në Shkup.” Të ardhura të qëndrueshme nga kjo situatë për maqedonasit që i bënë budallenj fuqitë e mëdha – sanksione se jo mahi!

f.172

Mësova se shumica e mallrave që drejtoheshin për në Serbi po kalonin tutje. Ushtarët amerikanë të vendosur mbi pikën kufitare nuk ishin aty për të zbatuar sanksionet, por për të dokumentuar se deri në ç’masë po shkeleshin ato. Vrapuesit e embargos po pasuroheshin, tregu i zi po lulëzonte, bota e jashtme zbuti fajin e saj kolektiv për mosveprimin kundër Serbisë, ndërsa qytetarët kosovarë dhe serbë po e paguanin çmimin.

Ndoshta nesër, pas një jave, apo pas një viti, gjërat do të ndryshonin dhe policët që sot na urdhëronin, grisnin mbathjet dhe ngacmonin plaka, nesër do të kërkonin mëshirë. Por, sot ata po komandonin këtë pike ndalimi të pluhurosur.

f.173

. Mësova se bodrumi i shtëpisë së fqinjëve tanë ishte dhënë për mbajtjen e mësimeve të universitetit. Feridja më tha se një javë më parë, autoritetet serbe kishin zbritur në klasën e improvizuar dhe studentët i kishin hedhur letrat e tyre përtej gardhit në kopshtin e saj për të shmangur konfiskimin e tyre. Ajo me kujdes i kishte mbledhur letrat nga kopshti me fasule dhe qepë, i kishte vendosur në një qese plastike dhe ua kishte kthyer pronarëve të tyre të nesërmen. Shoqëria “hije” e Kosovës dhe shpirti i sakrificës dhe solidaritetit që solli me vete, ishte kudo.

“Në spital ishte mjerim – dy gra nën shërim përdornin një shtrat të vetëm, pa furnizime, kishte aq shumë frikë. Fëmijën e dytë e kam lindur në Prishtinë me një mjek serb dhe kam pasur kujdes të mirë, pa probleme”. Gruaja e djalit tjetër kishte një përvojë të tmerrshme në të njëjtin spital. E kontrollova shenjën nga prerja cezariane: lëkura ishte e palosur dhe qepur në vend që të ishin qepur mirë dy pjesët së bashku – një punë e dobët. Plaga, më vonë, do të duhej të pritej dhe qepej sërish nga një mjek privat.

f.174

Ndalesa ime e parë ishte selia e organizatës së ndihmës humanitare “Nënë Tereza” që ishte bërë de facto një ministri e mirëqenies dhe shëndetësisë e shqiptarëve, e ngarkuar për të lehtësuar gjendjen ekonomike të rreth 52,000 familjeve në Kosovë, dhe për të ofruar e kujdesin shëndetësor në të gjithë vendin. Çdo paketë ndihme nga jashtë regjistrohej nënshkruar nga shqiptarët, por edhe serbët nëse e kërkonin dhe e mernin. Profesionalizmi, sfera e ndihmës dhe kuadri i vullnetarëve që i mbanin të gjitha këto, ishin shumë mbresëlënëse.

Fola me mjekë dhe infermierë të cilët ofronin shërbimet e tyre falas në spitalet dhe klinikat e improvizuara anembanë Kosovës. Edhe në kushte të vështira e me furnizime të kufizuara, klinikat ishin të pastra, efikase dhe humane – shumë larg nga ato që udhëhiqeshin nga shteti. Në shkollat “paralele” ndesha një frymë bujarie dinjitoze. Njëqind palë këpucë të rreshtuara mjeshtërisht jashtë një shtëpie lagjeje ishin shenja e parë që një shtëpi private, dikur hapësirë komode për një familje të pasur, ishte shndërruar në një shkollë të mesme. Në një lagje tjetër, tri familje kishin kthyer disa shtëpi në klasa për 1600 nxënës, që vijonin çdo ditë në tri ndërrime. Orët e mësimit ishin shkurtuar në tridhjetë minuta. Të shtatëdhjetë mësuesit punonin për 30 dollarë në muaj – një pagë simbolike me të cilën mund të blihej fare pak, por ishte një simbol solidariteti dhe nderi. Pronari i shtëpisë që vizitova siguronte energjinë elektrike, ofronte çaj, kafe dhe ushqim për mësuesit, si dhe qilima e shtroja dyshemeje për nxënësit, duke kërkuar vetëm një gjë: që ata dhe mësuesit të ndiqnin rregullisht mësimin dhe të mësonin fort. Mësova se shumë nxënës ecnin një orë e më shumë për të ndjekur mësimet. Muret ishin të zhveshura, ato pak dërrasa të zeza ishin improvizime të vrazhda, tekstet shkollore të konsumuara dhe të rreckosura. Teksa i shikoja nxënësit të ulur këmbëkryq, me sy të ndezur përplot rini dhe mundësi, me mendjet vigjilente, mendova për “kohët e vjetra” kur oda shërbente si vend mësimi, ku të vjetrit ua përcillnin urtësinë e tyre djemve dhe nipërve – pa libra, pa letër, pa dërrasa të zeza. Fola me nxënësit, duke i nxitur të mendonin për ato ditë të kaluara, duke i sfiduar ata që të mos përqendroheshin te varfëria dhe paqëndrueshmëria e rrethanave të tyre, por në rëndësinë historike të këtij momenti në jetën e tyre.

f.175

Bota e tyre ishte në pritje dhe vetëm një gjë ishte e sigurtë: se ajo nuk do të ishte kurrë njësoj. Socializmi, siç e njihnin, ishte i vdekur. Pavarësisht nga e ardhmja, konkurrenca do të ishte një faktor përcaktues në jetën e tyre. Ata që përgatiteshin më mirë do të mbijetonin dhe do të përparonin. Ata që iu nënshtroheshin dështimit të së tashmes do të lëngonin në mbetjet e së shkuarës. «Shfrytëzojeni mundësinë për të studiuar, me çdo kusht!” Nxënësve të gjuhëve të huaja u tregova historinë time: shqipen e mësova pa mësues e pa klasë, me një libër gramatike për fëmijë në njërën dorë dhe një fjalor në tjetrën. Dhjetë fjalë të reja në ditë, një mësim i ri gramatike dhe dëshira e flaktë për të mësuar. Ditët e mia të fundit në Prishtinë i kalova duke u takuar me shqiptarët, duke mësuar për zgjidhjet e gjakmarrjes kohëve të fundit, për arsyetimet e përdorura nga autoritetet serbe për të larguar punonjësit e sektorit publik nga vendet e tyre të punës, për mbylljen e Institutit Albanologjik dhe Akademisë së Shkencave, për përpjekjet e kishave katolike për të promovuar aktivitete kulturore për fëmijët, si dhe në lidhje me përpjekjet për të vendosur jetimët tek familje kujdestare. Mësova për mizorinë, teprimet dhe ekzagjerimet nga të gjitha anët.

f.178

Kjo fushatë ideologjike arriti kulmin kur Serbia hartoi një kushtetutë të re, duke i dhënë fund pesëmbëdhjetë viteve të autonomisë nominale të Kosovës brenda Republikës së Serbisë dhe federates jugosllave. Legjislacioni vendosi në duart e qeverisë serbe kontrollin e policisë së Kosovës, gjykatave, legjislativit, sistemit arsimor, shëndetësisë dhe shërbimeve sociale. Këto lëvizje çuan në abuzime të përhapura të të drejtave civile dhe dhunë etnike në krahinë. Për shumë serbë, kjo goditje ishte një veprim shumë i vonuar për të frenuar valën e “shovinizmit dhe irredentizmit” të patolerueshëm shqiptar.

Në vitin 1990, u miratua “Ligji për Punën në rrethana të veçanta”, duke i dhënë Serbisë bazën ligjore për largimin sistematik të rreth 120,000 shqiptarëve nga puna në sektorin publik.

f.179

Një profesor universiteti mund të raportohej për faktin se ishte jashtë zyrës në një kohë të caktuar dhe të kthehet të nesërmen ~ 179 ~ Janet Reineck për të kuptuar se ai ose ajo ishte pushuar nga puna dhe nuk mund të hynte më në ndërtesë. Mijëra të tjerë u pushuan nga puna me akuza të sajuara për sjellje të pahijshme. Një profesoreshë historie që e njihja, e cila kishte njohuri minimale të gjuhës angleze, iu kërkua të kujdesej për provimet me gojë të studentëve të anglishtes. Ajo refuzoi dhe mori një njoftim pushimi nga puna me arsyetimin për mospërfillje. Mjekëve u thanë që të shkruanin receta në cirilikë (alfabeti i gjuhës serbe, të cilin shumë shqiptarë nuk mund ta lexojnë apo shkruajnë) dhe në disa raste edhe të flasin me pacientët shqiptarë në serbisht. Serbët e konsideruan këtë si të drejtë dhe sipas tyre: shqiptarët jetojnë në Serbi dhe duhet të flasin serbisht, edhe pse më shumë se 90 për qind e popullsisë së Kosovës ishte shqiptare. Shumica e mjekëve shqiptarë refuzuan dhe u pushuan nga puna, disa nga ta duke pësuar edhe trajtim të ashpër gjatë dëbimit fizik nga spitalet apo klinikat e tyre. Shumë shqiptarë u pushuan nga puna për shkak të “tepricës teknologjike”, që përkthehet si shumë njerëz që punojnë në pozita shtetërore joproduktive. Duhet të kuptohet se praktikat korruptive të menaxhimit kishin rezultuar me të vërtetë në praktika të punësimit të tepërt për dekada me radhë në të gjithë Jugosllavinë, dhe shumë serbë gjithashtu u pushuan nga puna për këtë arsye. Përveç kësaj, lufta në Bosnje dhe sanksionet e vendosura kundër Serbisë, kishin shkatërruar ekonominë serbe, duke shkaktuar pushim të mijëra serbëve nga puna.

f.181

Thuhej se gjatë viteve 1990 në Kosovë: “Nga çdo dy varre, njëri ishte i një foshnjeje”.

f.185

Agresioni në Kosovë nuk ishte për ruajtjen e “djepit të kulturës serbe”. Bëhej fjalë për shpëtimin e fytyrës, për mbrojtjen e një karriere të pasigurtë politike me një kryqëzatë nacionaliste anakronike, të sajuar. Siç më shpjegoi një taksist serb i Beogradit: “Kur luftonim në Bosnje, ne luftonim për Serbinë. Nëse luftojmë në Kosovë, do të jetë për fronin e Millosheviqit dhe unë nuk do të jepja asnjë fije floku në kokë për këtë…” Ndërkohë, ka shumë apati për çështjen e Kosovës në mesin e serbëve në Serbi, por ata në Kosovë me ngurrim besojnë se po e mbrojnë atdheun e tyre kundër secesionistëve shqiptarë dhe po i Në përgjithësi, më duhet të them se gratë që kam njohur në Kosovë ishin në përgjithësi më të kënaqura dhe më të përmbushura se ato që kam njohur në Amerikë. Një arsye: siguria. Kur jetoja në Kosovë, divorci ishte praktikisht i panjohur. Martesat ishin, në pjesën më të madhe, të garantuara për jetë. Ashtu ishte edhe përkujdesja në pleqëri. Si pjesë e një familjeje të gjerë, një grua shqiptare do të kishte pëkujdesje për pjesën tjetër të jetës, nga djemtë, gratë e tyre dhe nga grupi i madh i familjes. Gjithashtu, dhe më e rëndësishmja, duke jetuar në kolektiv, gratë nuk vareshin vetëm nga burrat e tyre për mbështetje emocionale. Ato jetonin në një botë grash. . . dhe nuk ishin kurrë vetëm. Mbi të gjitha, pritshmëritë e tyre ishin shumë të ndryshme nga pritshmëritë e grave perëndimore. Në Perëndim, gratë presin që martesa të funksionojë në shumë fronte: emocionale, financiare, intelektuale dhe sociale. Idealja është e vështirë për t’u arritur. Gratë që i njoha në Kosovë, të cilat bënin jetë tradicionale, shpresonin për një situatë shumë më të lehtë. Duke qenë të gjitha të barabarta, një grua fshatare ishte e lumtur nëse: burri i saj ishte burrë i mirë, vjehrra ishte e sjellshme dhe e drejtë, shkonte mirë me gratë e tjera të martuara në familje dhe kishte të paktën dy djem.

f.220

Zhitia mburrej me një shkollë të re fillore që lejohej ta përdornin vetëm fëmijët serbë. Serbët vendas shpjegonin se numri i madh i fëmijëve shqiptarë të padisiplinuar do të dëmtonte pronën. Fëmijët shqiptarë, të cilët ishin shumë më tepër se serbët, u dërguan në ndërrimet të shumëfishta, në një depo të papërfunduar jashtë një shtëpie të dikujt. Politika zyrtare që të gjithë nxënësit e shkollave fillore, qofshin të sistemit paralel ose jo, të lejoheshin të përdornin ndërtesat shtetërore, ishte një fasadë.

f.229

Njerëzit janë mësuar të fajësojnë një diçka jashtë vetes për problemet e tyre: osmanët, serbët, komunistët, serbët, nuk ka ujë, nuk kemi të drejta, nuk ka punë (përsëri serbët). Nuk ka traditë të vetë-ekzaminimit apo vetëndihmës. Por, kohërat po ndryshojnë. Shqiptarët janë të lidhur me jashtë si kurrë më parë, tani që çdo familje ka dikë që jeton në Evropë dhe shpërbërja e Jugosllavisë është lajm i faqes së parë. Shpresoj se në këtë kontekst ata do të reagojnë ndaj disa ideve të reja.

f.237

Dëbimi

Kjo nuk duhet të ishte befasi. Situata në Kosovë po përkeqësohej javë pas jave. Ndërsa ne punuam për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve përmes projekteve që do të përfitonin të dy komunitetet, sulmet serbe ndaj shqiptarëve ishin në rritje dhe Ushtria Çlirimtare e shqiptarëve po forconte operacionet e saj klandestine. Kosova po përgatitej për luftë dhe, një nga një, ata po dëbonin ndërkombëtarët që askush të mos ishte aty për të dëshmuar dhunën që po vinte.

f.241

Të frustruar me përpjekjen e Presidentit Rugova për t’iu kundërvënë agresionit serb me rezistencë pasive, në fillim të viteve të 1990-ta, shqiptarët kishin filluar të organizonin një ushtri guerile çlirimtare, UÇK-në. Shumica e anëtarëve ishin djem të rinj të zhytur në një shoqëri të dëshpëruar, pa të ardhme përpara dhe me një ëndërr për pavarësi që flakëronte zjarr etnik. Ata besonin se pa marrë parasysh se cilat struktura juridike apo të drejta civile ishin siguruar, ata kurrë nuk do të kishin të drejta të barabarta brenda shtetit serb dhe ky ishte shansi i tyre i fundit. Ata ishin të gatshëm të jepnin jetën për pavarësi. Me rritjen e sulmeve mes dy palëve, shqiptarët u radikalizuan dhe radhët e UÇK-së u rritën.

Një mik shqiptar në Bronx, Isuf Hajrizi, përmblodhi situatën, kur u intervistua për gazetën” Illyria”, në verën e vitit 1998: “Një kushëri më thotë se i dukej t’i kishte parë prindërit e mi duke ikur mes mijëra refugjatëve të nisur nga Shqipëria, në një kronikë të CNN[1]it. Në fshatrat e rrethuar janë ndërprerë linjat telefonike, uji është bërë luks dhe zërat e fëmijëve janë të heshtur. Aty kam lindur dhe jam rritur. i njoh mbetjet e shtëpive që u rrafshuan. Me sa di unë, prindërit e mi dhe të moshuarit, gratë dhe fëmijët e tjerë kanë braktisur shtëpitë e tyre dhe po ikin nga Kosova, por dy nga vëllezërit e mi janë armatosur dhe po përpiqen të mbrojnë fshatin me burrat që kanë mbetur prapa. Si duhet t’i quaj ata? ‘Luftëtarët e lirisë?’ Ose njerëz të dëshpëruar që janë mbështetur për muri dhe po mbrojnë shtëpitë ku paraardhësit e tyre kanë jetuar me shekuj. Serbët, rusët, grekët, francezët dhe anëtarët e Departamentit tonë të Shtetit i quajnë terroristë. Por, ata nuk i njohin vëllezërit e mi. Nëse ata janë terroristë, të tillë janë edhe burrat që çliruan Amerikën dy shekuj më parë. Një njeri mund t’i japë fund kësaj. Emri i tij është Bill Clinton. Ai na ka thënë se nuk do të lejojë një Bosnjë tjetër. Nëse Clinton-i do të shihte pamjet e fshatrave të bombarduara dhe refugjatëve që po ngrinin në streha malore, ai do të kuptonte se Kosova tashmë është Bosnjë”

f.242

Për herë të parë, Amerika dhe aleatët e saj të NATO-s ishin gati të sulmonin një vend sovran për të ndalur një krizë humanitare. Por, qasja e NATO-s me “vendimin nga komiteti” e pengoi komandantin ushtarak, Ëesley Clark të ndërmerrte një sulm në shkallë të plotë. Në Kosovë nuk do të shkelte çizme ushtari. Më 24 mars 1999, NATO filloi një fushatë bombardimi për të ndalur agresionin e Serbisë kundër shqiptarëve. Në total, një koalicion prej 13 vendesh vendosi 1000 aeroplanë që kryen 38000 fluturime që kushtojnë dhjetëra miliarda dollarë. Në kulmin e operacionit, u vendosën 42,000 trupa aleate nga 36 vende, duke përfshirë 7,000 trupa amerikane.

f.242

Derisa nuk kishte trupa tokësore të NATO-s për të ndaluar sulmin serb, Millosheviqi trimërohej. Një sulm i gjithanshëm filloi t’i dëbonte shqiptarët nga Kosova, duke krijuar një krizë refugjatësh, të tillë që nuk ishte parë në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore. Vlerësohet se 850,000 shqiptarë u detyruan të largoheshin nga Kosova në një eksod brutal në Maqedoni dhe Shqipëri, duke u përballur me mizori të paimagjinueshme ndërsa iknin. Gjithsesi, mijëra civilë shqiptarë dhe qindra serbë, u vranë gjatë luftës në Kosovë.

f.247

Vizituam një familje në Drenicë, në Kosovën qendrore, ku u zhvilluan disa nga luftimet më vdekjeprurëse, dhe mësuam për masakrën e tmerrshme që ndodhi atje. Gjatë njërit prej sulmeve serbe në rajonin e tyre, shtatëdhjetë anëtarë të familjes së tyre të gjerë ishin fshehur në bodrumin e një shtëpie të papërfunduar në pronën e tyre. Duke i parë ata, ushtarët serbë hodhën granata përmes dritareve dhe i vranë të gjithë, përveç dy anëtarëve të familjes, të cilët ishin shtrirë për orë të tëra mes viktimave, duke u shtirë si të vdekur, për të shmangur vdekjen. Këta janë ata dy që jetuan për të treguar rrëfimin. Ata kishin parë teksa ushtarët serbë hidhnin eshtrat e të vdekurve në pusin e familjes, për ta kontaminuar atë përgjithmonë. Në njëfarë mënyre ata i mbijetuan të gjithave dhe e kthyen shtëpinë e tyre në një vend të shenjtë për anëtarët e familjes që humbën jetën në masakër. Kjo histori ishte si shumë të tjera që dëgjuam…por njëra që nuk do të harrohet kurrë.

f.249

Gjatë qëndrimit në Viti, arritëm të vizitojmë kampin Bondsteel, bazën e ushtrisë amerikane në Kosovë, bazën më të madhe dhe më të shtrenjtë ushtarake amerikane që nga Lufta e Vietnamit.

f.251

Kontrata e Bondsteel-it përfshinte rrugë, energji elektrike, ujë dhe ujëra të zeza, strehim, një pistë me helikopterë, kulla roje, një qendër paraburgimi, kinema, kishë, objekte stërvitjeje… dhe McDonald’s. Kellogg Brown & Root i faturoi qeverisë amerikane 2.2 miliardë dollarë për “mbështetjen logjistike” të saj në Kosovë, gati një e gjashta e totalit të shpenzuar nga ushtria amerikane për operacionet në Ballkan.

f.255

Shumica e shqiptarëve të Kosovës janë pa mëdyshje, thellësisht të përkushtuar ndaj Amerikës. Të kapur prej shekujsh mes rrënojave të hegjemonisë serbe dhe lojërave të pushtetit të fuqive botërore, për një kohë të gjatë shqiptarët kanë vënë besimin dhe shpresën e tyre në Amerikën dhe Perëndimin. Ata thonë se filloi me përpjekjen e Presidentit Ëoodroë Ëilson në vitet 1920 për t’u kthyer atyre tokat e ligjshme të shqiptarëve. Pastaj, përsëri në vitet 1950, kur regjimi komunist i sapo instaluar jugosllav nën Rankoviçin, u hakmor ndaj tyre. Ushqimi ishte i pakët ndërsa paketimet me miell të etiketuara “Kryqi i Kuq Amerikan” ranë në fshatrat e tyre si dhurata nga Zoti.

f.256

“Po të mos ishte Amerika, të gjithë do të kishim vdekur ose do të dëboheshim nga ky vend. Ishte vetëm çështje kohe. Evropianët nuk do të kishin ndërhyrë kurrë pa Amerikën.”