shkruan Fahri Xharra
Ishte 19 shtator 1991: Çifti gjerman Erika dhe Helmut Simon bënë një zbulim vërtet të bujshëm ndërsa po ecnin nëpër akullnajën Niederjochferner – edhe nëse nuk dyshonin për këtë në atë kohë. Ata fjalë për fjalë “pengohen” mbi një kufomë dhe – në fillim – ata supozojnë se është një alpinist që ka pësuar një aksident. As afër. Siç doli më vonë, kufoma e mumifikuar ka qenë në akull për më shumë se 5300 vjet.
Otzi, Njeriu i Akullit u shpëtua, në një farë mënyre lindi gjithashtu dhe që atëherë është konsideruar si një nga mumiet më të vjetra (dhe më të ruajtura) në botë. Këtu mund të mësoni gjithçka që keni dashur gjithmonë të dini për mumjen e famshme të akullnajave.
Që nga zbulimi i mumjes së lagësht në vitin 1991, e cila meqë ra fjala feston 31 vjetorin e saj këtë vit, një turmë arkeologësh, mjekësh dhe kriminologësh kanë punuar në objektin kërkimor të Ötzi. Ata zbuluan vazhdimisht detaje të reja dhe interesante për “Njeriu nga akulli”.
Por le ta nisim nga fillimi: Si e mori emrin Ötzi në fund të fundit? Kjo mund të përgjigjet mjaft lehtë dhe pa përdorur analizën e radiokarbonit. Për shkak se mumja u gjet në Alpet Ötztal, gazetari austriak Karl Wendl i dha emrin “Ötzi”. Një term që duhet të mbetet dhe të hyjë në historinë bashkëkohore.
Kur ai u zbulua më 19 shtator 1991, mumia e akullnajës ishte mbuluar tashmë nga akulli i përjetshëm për rreth 5300 vjet, sipas një studimi radiokarbon. Kjo e bën Ötzi një nga mumiet më të vjetra dhe më të ruajtura në botë. “Njeriu nga akulli” ishte rreth 48 vjeç (dhe për rrjedhojë më i vjetër se mesatarja e bashkëkohësve të tij) përpara se të vritej nga një shigjetë e qëlluar pas shpine.
Me moshën 5300 vjeçare, Ötzi ishte dhe është një nga mumiet më të vjetra dhe më të ruajtura në mbarë botën. Ai u gjet rastësisht më 19 shtator 1991 nga alpinistët në Tisenjoch me shalë në Alpet Ötztal. Në fillim u supozua se Ötzi ishte një gjahtar dhe grumbullues gjatë jetës së tij. Por ndërkohë, megjithatë, shkencëtarët supozojnë se ai ishte një bari. Veshja e tij prej gëzofi dhe lëkure e lejon këtë përfundim. Rindërtimi i fytyrës së Ötzi the Iceman
“Njeriu nga Tisenjoch”, siç quhet shpesh edhe Ötzi, jetoi rreth 5300 vjet më parë, rreth 3258 ± 89 pes. Kjo do të thotë se mumja e akullnajës i përket periudhës së vonë neolitike ose të bakrit dhe është një nga mumiet njerëzore më të vjetra dhe më të ruajtura në botë. Një numër i pabesueshëm prej 61 tatuazhesh dekoruan trupin e tij të rrahur. “Njeriu nga akulli” ishte më pak i shqetësuar për pamjen sesa për tatuazhet në mënyrë që të lehtësonte dhimbjen dhe të lehtësonte ankesat e panumërta. “Njeriu nga akulli” ishte rreth 48 vjeç (dhe për rrjedhojë më i vjetër se mesatarja e bashkëkohësve të tij) përpara se të vritej nga një shigjetë e qëlluar pas shpine.
Nga ADN-ja autosomale, Ötzi është më i afërt me evropianët jugorë, veçanërisht me popullatat e izoluara gjeografikisht si korsikanët dhe sardinezët. Por pse nuk e thonë të vërtetën ?
Pse nuk e thonë që rreth Alpeve jetonte populli pellazg i Retëve ? Nik dinë apo nuk duan ?
Kush ishin Retët ( Rhaetët)?
Populli Rhaetian: “ Perandoria Romake në kohën e Hadrianit (sundoi nga 117 – 138 AD), pra në kohën e ti ishte provinca perandorake e Rhaetisë i përfshinte Zvicrёn e sotme, Tyrolin dhe Gjermaninë në jug të Danubit. Një shtrirje shumë e madhe por me një simbolikë nga e vërteta e rhaetëve dhe madhësiësë tyre si komb pellazgjik. Në të kaluarёn e largët Rhaetia ishte në konfedertat me fiset alpine, gjuha e të cilëve “ndoshta” ishte e njejtë me atë të etruskëve, pra konfederata teritorialisht në madhësi ishte gati ajo si e Provincës Perandorake të kohës së Hadrianit . Raetia ishte pra një provincë e Perandorisë Romake, e emëruar sipas popullit Rhaetian (Raeti ose Rhaeti). Kufizohej në perëndim me vendin e Helvetiëve, në lindje me Noricumin, në veri me Vindelician, në jug-perëndim me Galinë Transalpine dhe në jug me Venetet dhe Histritet, një rajon i Italisë romake.
Etimologjia e emrit Rhaeti është e pa sigurtё, ashtu që mbesim me këtë emër ku edhe provinca quhej sipas popullit që e banonte. Burimet e vjetra i karakterizojnë Raetet si Etruskë. Por është e njohur dhe e ditur se ishin popull indigjen ( autokton ) në ato vise të Roma fliste shqip | 275 Alpeve. Gjuha e retëve, si duket ka qenë e lidhur me gjuhën e etruskëve (Ancient sources characterise the Raeti as Etruscan people who were displaced from the Po valley by the Gauls and took refuge in the valleys of the Alps. But it is likely that they were predominantly indigenous Alpine people. Their language, the socalled Raetian language, was probably related to Etruscan, but may not have derived from it.) Raetet ishin të ndarë në shumë fise, por vetëm disa prej tyre i njeh historia. Thuhet se ndoshta emri i tyre rrjedhë nga REITIA, emri i Perëndeshës më të madhe të verilindjes së Italisë, emër i cili është gjetur në shumë mbishkrime të Venetëve. ( Roma fliste Shpip , faqe 275-276 )
RHAETET DHE ETRUSKËTLIDHËSHMËRIA GJUHËSORE DHE KULTURORE : “ Banorët burimor Retët dhe jeta e e lidhur me Etrusket” nga Ludwig Steub) “Universitäts- und Landesbibliothek Tirol “Ueber die Urbewohner Rätiens und ihren Zusammenhang mit den Etruskern “Steub, Ludwig München, 1843 “ Ai ndër të tjera shkruan: Kur kaloja viteve të shkuara në Alpet Verore, në Alpet Rete, në mënyrë të mrekullueshme më tërhiqnin ata emra të çuditshëm, të bukur dhe kumbues… Pyetjes, se nga vinin atat banorë, një pyetje që e shtonte interesimin që nga koha romake. Duke i renditur burimet, nuk mund të arrijmë asnjë përfundim, sepse në ç do rast mospajtimi, atëherë vjen në shprehje subjektivizmi i atij i cili e bën këtë rreshtim të fakteve; dhe sipas kësaj zgjidhja qëndron në gjuhën e e Retëve, edhe pse mbetjet janë të pakta por e jepin një përgjegje. Në Tirol dhe pjesët lindore të Zvicrёs, kemi shumë emra të vendeve, maleve, lumenjve; emra se si tingёllojnë, e që deri me sot nuk janë shpjeguar. Pa dyshim që janë në gjuhën e lashtë të retëve. Për origjinën ose historinë e Raetianëve, të cilët shfaqen në të dhënat si një nga fiset më të fuqishme dhe më luftarake të fiseve alpine. Livy shprehet qartë se ata ishin me origjinë etruske (një besim që u favorizua nga Niebuhr dhe Mommsen). Një traditë e raportuar nga Justini[ dhe Plini Plaku pohoi se ata ishin një pjesë e atij populli që ishte vendosur në fushat e Po dhe u dëbuan në male nga Galët pushtues.(?) Etruskët erdhën në Apenine nga Lydia e Azisë së vogël ne shek 12 BC, dhe i gjetët Retët e vjetër Alpin me të njejtën gjuhë si të tyre.
Referencat
-Hays, Jeffrey. “Otzi, The Iceman – Facts and Details”. factsanddetails.com. Archived from the original on 1 May 2017.
-James M. Deem (3 January 2008), Ötzi: Iceman of the Alps: His health, Mummy Tombs, archived from the original on 13 November 2006,
-“Tratti genetici comuni tra la mummia Oetzi e gli attuali abitanti di Sardegna e Corsica”. Tiscali. 28 February 2012. Archived
-Fahri Xharra, Roma fliste shqip, 2019 , ISBN 978-9951-783-83-3 – https://www.oetztal.com/magazine/otzi-the-iceman.html
Gjakovë,15.05.2022
