Pata marrë me telefon një ftesë disi enigmatike nga drejtori i Shkollës 9-vjeçare “Gjergj Kastrioti Skënderbeu” të Ostrosit në Kranjë të Shkodrës, Zoti Tahir Berjashi. Zilja: “A je ti Gjokë Dabaj?” “Po.” “Më datën 10 mars kemi përvjetorin e gazetës … dhe je i ftuar të marrësh pjesë… Kam porosi të veçantë nga djali i Ramazan Markajt.”
As drejtorin nuk e njihja, as djalin e Ramazan Markajt nuk e njihja. Ramazanin e kam pasur shok shkolle në Nikshiq para më shumë se 60 vjetësh. Dhe as gazetën, të cilën e përmendi drejtori, nuk e kisha parë asnjëherë e le më lexuar…
Por unë vetë jam nga Kranja e Shkodrës! A s’është turp për mua të kem të këtilla mangësi informimi në lidhje me vendrrënjën time?!
Për lexuesin më duhet të bëj disa sqarime të domosdoshëm. Emërtimi KRANJA E SHKODRËS historikisht përfshin hapësirën gjeografike nga Shiroka e Zoganjt deri në Krricë, Selcë e Godenjë. Emri KRANJË, krahinë, vjen nga fjala arbërishte-shqipe KRAH, anë, terren, emër i cili është përdorur dhe përdoret, edhe si emër i përgjithshëm, edhe si toponim, që nga kufijtë midis Bosnjës dhe Kroacisë (Krajina), deri te emri gjeografik-shtetëror i Ukrainës, midis Rusisë dhe Rumanisë.
Jam shprehur lidhur me këtë emërtim topik në një vështrim analitik të zgjeruar. Shih librin „Kraja me veçantitë shestanase në rrjedhën e shekujve“, Ulqin 2013, f,280-303. KRANJA E SHKODRËS, si duket, e ka marrë këtë emër dikur në Mesjetë ose edhe më heret, sepse ndodhej në KRAH të liqenit dhe në KRAH të qytetit të Shkodrës. Në kohën e Perandorisë Osmane Kranja përbënte njësi apo nënnjësi më vete administrative, në të cilën jetonin arbër të të tre besimevet: kaolikë, myslimanë dhe ortodoksë.
Në gjysmën e dytë të sh.19, si rezultat i lëvizjevet të shtuara antiosmane, të parët që iu shkëputën Kranjës dhe iu bashkuan shtetit të sapokrijuar malazias, ishin Krrica, Selca dhe Godenja, fshatra ortodoksë, të cilët, nën ndikimin e kishës pravosllave sërbe, e kishin ndryshuar pjesërisht edhe gjuhën, nga arbërishte në sllavishte. Për një kohë të gjatë ata kanë qenë dygjuhësh, ndërsa sot askush prej tyre nuk e përdor më gjuhën shqipe.
Në vitin 1877 Kranja e Shkodrës u sulmua dhe u pushtua nga ushtria malaziase, falë një manovre dritëshkurtër politiko-strategjike të Perandorisë së atëhershme Austro-Hungareze. Austro-Hungaria, me qëllim për të mbajtur për vete Hercegovinën, të cilën donte ta aneksonte edhe principata e Malit të Zi, i ofroi knjaz Nikollës Tivarin me gjithë bregdet dhe me krahinat tona malore midis liqenit dhe detit. Me këtë rast, Kranjës së Shkodrës iu shkëput edhe një pjesë tjetër, e quajtuar Kranja e Epërme, dhe kufiri shtetëror, midis Malit të Zi dhe Turqisë, u vendos në lindje të fshatit Thtjan. Nën Mal të Zi, përveç Krricës, Selcës dhe Godenjës, këtë herë ranë edhe fshatrat: Uzhdabiq, Pecanj, Bujgër, Ndrekanj, Gjuraç, Rud, Dedanj, Lukiq, Bardhanj, Gurrzë, Rjeps, Pinç, Babsul, Muriq i Sipërm, Muriq i Poshtëm, Bes, Ljare, Dobrec, Brisk i Sipërm, Brisk i Poshtëm dhe Thtjan.
Në vitin 1913 ra nën Mal të Zi edhe Kranja e Poshtme me fshatrat: Draganj, Koliq, Kshtenjë, Ostros i Madh, Ostros i Vogël, Martiq, Arbnesh, Madgush, Runj, Bobosht, Qyrjan, Sjerç, Skje. Ndërkaq, brenda kufijvet të shtetit shqiptar të sapokrijuar, mbetën vetëm Zogajt dhe Shiroka. Në këtë mënyrë, Kranja e Shkodrës filloi të quhej “Crnogorska Krajina” (“Kranja e Malit të Zi”). Në gjuhën shqipe nuk është quajtur kurrë “Kranja e Malit të Zi”, por kjo nuk i ka penguar gjeografët, hartografët dhe historiografët e gjithfarshëm ta shkruajnë këtë emër “Crnogorska Krajina”, pa i pyetur fare banorët e kësaj krahine.
Por historia e tjetërsimit të këtij bregliqeni nuk mbaron me kaq. Kranja e Epërme, u quajt ndryshe edhe Shestan, mbështetur në atë që pjesën më të madhe të Kranjës së Epërme e përbënin Shestani Nalt dhe Shestani Poshtë. KJO PJESË E KRANJËS, në vitet 1942-1944, me kërkesën e vetë banorëvet, mbledhur në një kuvend në Shestan Poshtë dhe shprehur zyrtarisht me anën e një delegacioni dërguar në Tiranë, u shpall PJESË E SHTETIT SHQIPTAR, sado që në ata vite krejt Shqipëria ishte e pushtuar prej Italisë. Me vendim të qeverisë kuislinge së Tiranës, kjo pjesë e Kranjës u emërtua „ZONË E LIRË NEUTRALE“, me arsyetimin që fati afatgjatë i kësaj krahine do të vendosej mbasi të përfundonte lufta. Por, sado që, jo vetëm kjo hapësirë shqiptare fare e vogël, por të gjitha krahinat shqiptare të pushtuara prej fqinjëvet, filluar nga Preveza e rretherrotull deri këtu në Tivar, kërkuan bashkim në një shtet të vetëm, përfundimi i Luftës së Dytë Botërore nuk e solli bashkimin e shqiptarëvet në një shtet të vetëm.
Në këtë kohë thyerjeje, tepër të rëndë për Kombin Shqiptar, krahina e Shestanit, pra Kranja e Epërme, përfshirë aty edhe dy Muriqët, dy Briskët, Ljaren e Pinçn, pësoi një godije krahasimisht shumë më të rëndë se Kranja e Poshtme. Me anë të njerëzvet kombëtarisht të pavetëdijshëm, u arrit që aty, në vitin 1946, të mos vazhdonte shkollimi shqip, por të vendosej shkollimi në gjuhën sllave. Ky ka qenë momenti më fatkeq për banorët e kësaj krahine mbas pushtimit malazias të vitit 1877. Që në ditën kur, në këtë krahinë u vendos shkollimi fillor në gjuhën e huaj, nisi dhe tatëpjeta e përgjithshme kulturore dhe ekonomike, deri në shkallën më tragjike të VETASGJËSIMIT.
Nuk është vetëm kjo krahinë e Shqipërisë Veriperendimore që e ka pësuar këtë degradim. Janë edhe Tivari me rrethinë, Plava me rrethinë, Rozhaja, Sanxhaku, brezi tretë i të cilëvet sot po përpëlitet midis pyetjevet aspak të lehta kulturore, politike, shoqërore dhe ekonomike: Ç’jemi ne? Kush jemi ne? (Sepse njeriu duhet të jetë dikush! Duhet të jetë diçka! Dhe ajo diçka fillon që nga prejardhja.) Cila është historia jonë? Ç’gjuhë kanë përdorur gjyshërit, deri edhe prindërit tanë?! Dhe kjo quhet KRIZË IDENTITETI! Krejt kjo pjesë e Shqipërisë Veriperendimore sot po përjeton një krizë të rëndë identiteti. Jo për faj të Jugosllavisë së quajtur titiste, sepse ajo Jugosllavi, ndryshe nga Greqia e Turqia, me ligje i kish garantuar të drejtat nacionale. Themi „me ligje“, pavarësisht se ç’veprime kryheshin fshehtas nën rrogoz apo me shantazhe. Pra, jo për faj të atij shteti, por sepse këtyre krahinave u ka munguar (në sasi e cilësi të mjaftueshme) LIDERSHIPI KOMBËTAR. Ndërsa në Krahinën Autonome të Kosovë-Metohisë dhe në Republikën e Maqedonisë, shqiptarët ia dolën të gjejnë forca për t’i realizuar, sado pjesërisht, ato të drejta që Jugosllavia e Re ua kish garantuar me kushtetutë, në këto krahina, midis të cilavet edhe Shestani, munguan ose qenë të pamjaftueshëm PRIJËSIT VETËSAKRIFIKUES. Lekën e Macit Kol’s e disa të tjerë i pushkatuan, të tjerë si ata nuk dolën. Nuk u krijua në ato rrethana një shtresë njerëzish largpamës dhe të guximshëm, të gatshëm për t’u sakrifikuar, e cila t’u dilte zot gjuhës dhe kulturës vendore, sidomos në atë situatë politike, kur ato të drejta ua kish garantuar kushtetuta shtetërore.
Në po ata vite, kur në Shestan nuk u hapën shkolla shqipe, përkundrazi, nëpër të quajturat konferenca, “udhëhequr” prej dallkaukësh, u kërkua që shkollimi të bëhej “në gjuhën e shtetit”, në Kranjën e Poshtme u kërkuan dhe u hapën shkolla në gjuhën shqipe. Po kështu ndodhi edhe në krahun jugor të vargmalit Rumi-Tarabosh, në krahinën e Anës së Malit.
Ky akt, ky moment jetik në historinë e këtyre anëve, shkaktoi përmbysje në raportet kulturorë midis Kranjës së Poshtme dhe Anës së Malit, nga njëra anë, dhe Kranjës së Epërme nga ana tjetër. Në kohët e mëparshme, nga pushtimi osman e këndej, Kranja e Epërme, si edhe Tivari, janë konsideruar treva më të përparuara se sa Kranja e Poshtme e Ana e Malit. Por, që nga dita kur në Kranjë të Poshtme e në Anë të Malit, u hapën shkolla në gjuhën amëtare, për ne shestanasit dhe shqiptarë të tjerë të këtij krahu, filloi rënia e përgjithshme dhe sot askush nuk mund të thotë që “kranjanët janë më të prapambetur se shestanasit”. E kundërta ka ndodhur! Për shestanasit mund të thuhet me plot gojën, “s’janë askund”. Jemi shuar si etnitet, jemi tjetërsuar dhe thuajse shndërruar në një popullatë latente, as mish, as peshk!
Ndërsa, psh, në Shestan të Sipërm, të dyzet kullat dykatëshe që ishin dikur plot me njerëz, sot janë shembur që të gjitha dhe në shkollën e Gjuraçit në Shestan të Poshtëm kanë mbetur vetëm 11 nxënës, në Kranjë të Poshtme, me qendër në Ostros, jeta vazhdon ashtu siç do ta përshkruaj në vazhdim.
Numrin tim të telefonit, drejtorit të shkollës së Ostrosit, ia kish dhënë Ismet Kallaba, veprimtar kulturor i palodhshëm në Ulqin dhe në krejt pjesët e Shqipërisë Veriperendimore që sot gjenden në shtetin malazias.
Dhjetë marsi ishte dita kur tashmë koronavirusi ishte shfaqur edhe në Republikën e Shqipërisë. Familjarët e mi nuk deshën të më lejonin të udhëtoja. Ata që i kisha në shtëpi, ngulnin këmbë, ndërsa ata që jetojnë në Durrës e Tiranë, më merrnin në telefon dhe vinin në dukje që kjo sëmundje i mbyt sidomos pleqtë. Megjithatë, mbasi unë kisha vendosur të mos mungoja në një ngjarje të krahinës sime, ku ftohesha për herë të parë, vajza ime më e madhja, Ulkina, më solli deri në Tiranë, pastaj udhëtova me autobus deri në Shkodër dhe, me një taksi, arrrita në Ostros para orës 10. Veprimtaria fillonte në orën 14, kështu që pata kohë ta shikoja shkollën në të gjithë ambientet. Shkova fillimisht te drejtori, Zoti Tahir Berjashi. Ai po merrej me përgatitjet e fundit. Më erdhi mirë që pashë mbi tavolinën e tij, midis shumë librash, edhe librin “Në rrugë rrëziqesh me vetëdije”, ku unë jam bashkautor me birin e çmuar të kësaj ane, shokun tim qysh në moshën rinore, Fadil Cukajn. Drejtori më qerasi me raki e me kafe dhe më shetiti nëpër disa kabinete.
Ish për mua një këndellje e shpirtit, shoqëruar me një ndjenjë trishtimi që po e përjetoja në mënyrën ndoshta më të fuqishme se kurrë më parë. Si një atë, i cili takon mbas shumë vitesh një bijë apo bir të vetin, ndërsa kujton të tjerë bij e bija që i kanë vdekur. Kam shkuar në shkollën e Dedanjvet, ku i pata kryer, pjesë-pjesë e copa-copa, në gjuhë të huaj, 4 klasë të shkollës fillore. Tani ajo shkollë është mbyllur, rrethuar nga të katër anët me ferra e me gjithfarë barërash të egër. Kam shkuar edhe në shkollën e Gjuraçit. Aty kish më shumë mësues se sa nxënës. Këta ishin përjetimet që ma kishin gërryer e do të ma gërryenin shpirtin deri sa të kem frymë. Përjetimi që më mbushte me kënaqësi e me shpresë se, megjithkëto, mbase nuk do të shuhet krejt kjo krahinë e jona, ishte ajo që po shihja këtu, në shkollën “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”. Emri i është vënë kësaj shkolle në një kohë të mëhershme, ndërsa bustin e Gjergj Kastriotit e ka porositur dhe sjellë këtu drejtori i atëhershë i kësaj shkolle, Ismail Doda, një nga shokët e mi të shkollimit në Nikshiq, prej të cilit kam shumë kujtime.
Biblioteka ish plot e përplot me libra shqip. Raftet, të bukur, vendosur paralel njëri me tjetrin. Në të katër muret, tejpërtej, renditur portretet e korifejvet të kulturës shqiptare, vënë hijshëm në korniza të njëllojta.
Në korridoret e gjatë, stolisur me të gjithë llojet e mjetevet mësimsqarues, në të dy katet, m’u hapën dyert e kabinetevet të të gjitha lëndëvet: Gjuhë shqipe e letërsi shqiptare, gjuhë e letërsi malaziase, gjuhë angleze, gjuhë gjermane, matematikë e fizikë me mjetet përkatës të laboratorit, informatikë pajisur me numrin e nevojshëm të kompjuterëvet, biologji e kimi edhe këta me mjetet e preparatet përkatës të konkretizimit të mësimit. Në një kabinet të klasavet të ulëta të 9-vjeçares gjeta mësuesin, një djalë i hollë e shumë dashamirës. Ai më tregoi që, në atë kabinet, mësimi bëhej me klasa kolektive, sepse nuk kish nxënës të mjaftueshëm për klasa më vete. Kjo ma drithëroi shpirtin: Mos edhe Kranja e Poshtme po boshatiset si dhe Kranja e Epërme?!
Midis kabinetevet, binte në sy, si një pasuri e pazëvendësueshme kulturore, dhoma e muzeut etnografik krahinor. Veshjet kranjane, qilimat karakteristikë të punuar në tullarë, veglat e artizanatit dhe të punëvet të tjera, deri te fragmentet e qeramikës të kohëvet të hershme, ndoshta edhe të kohës ilire.
Të gjithë ambientet, klasat dhe korridoret ishin të shtruar me pllaka qermike, ngjyrash të ngrohta. Muret, të lyer me gëlqere e të mbajtur pastër. Në hollin e katit të parë ishin disa rafte e stenda plot me piktura, vizatime e punë dore nxënësish të vegjël e të rritur.
E gjithë shkolla, sado që është më shumë se dyzetvjeçare, ngjante e re, sikur të ishte ndërtesë e vitevet të fundit.
Duke e parë këtë qendër arsimi dhe kulture të Kranjës, nuk mund të mos vihet në dukje merita e madhe e Zotit Tahir Berjashi, 24 vjet drejtor i kësaj shkolle, pastaj e mësimdhënësvet të kësaj shkolle e deri te dy pastrueset, falë punës së të cilavet ndrinte i gjithë ambienti. Shihej qartë që pastërtia aty nuk ish vetëm e asaj dite, por ish rezultat i dukshëm i mirëmbajtjes së përditshme.
Pjesa e parë e veprimtarisë ishte një orë letrare me lexime e recitime, marrë nga numri i fundit jubilar i revistës që botonte shkolla. Lexuan dhe recituan krijues, që nga më të vegjlit deri te nxënësit, por sidomos nxënëset e klasavet të larta. Ra në sy që vajzat, edhe këtu, janë më të pranishme, më krijuese dhe më serioze se çunat. Drejtues të kësaj veprimtarie letrare dhe artistike, deri në hartim dhe vënie në skenë të disa veprave dramatike, ishte çifti Gjeçbitraj, Ali Gjeçbitri dhe bashkëshortja e tij, një mësuese tepër mbresëlënëse, krijuese e mirëfilltë e cilësisë së lartë, si në fushën e pedagogjisë, gjegjësisht didaktikës, ashtu edhe në krijimtari letrare.
E lamë atë ambient, i cili, i plotësuar me portretet e të gjithë personalitetevet të kulturës sonë kombëtare, frymonte atdhedashuri, dhe shkuam në palestrën e madhe të edukimit fizik, ku do të shikonim një koncert të bukur me valle e me këngë të thesarit folklorik krahinor. Koncertin e kish përgatitur një udhëheqës artistik shkodran. Valltaret dhe valltarët ishin vërtet fëmijë dhe nxënës të moshës së hershme rinore, por interpretimet e tyre ishin në lartësinë e ansamblevet tanë folklorikë, që jemi mësuar t’i shohim në skenat tona të festivalevet. Një grup artistik i ardhur nga Shkodra e plotësoi dhe e pasuroi koncertin me një valle dhe me disa këngë motivesh të Shkodrës dhe të Malësisë së Madhe përtej liqenit.
Mbas të gjitha këtyre veprimtarive, në orët afër mbrëmjes, të gjithë pjesëmarrësit, të shtuar në numër prej shumë të porsaardhurve, u mblodhëm në njërin prej restoranteve të Ostrosit. Aty na u shtrua një darkë e pasur, e cila zgjati deri mbas orës 21. Në darkë merrnin pjesë mbase 200 vetë. Çdo gjë i ngjante një dasme të madhe. Muzikë dhe këngë shqiptare me dixhei, por edhe të kënduar drejtpërdrejt, të quajtur laiv. Shërbimi ishte i shkëlqyer. Menyja aq e shijshme, sa nuk dije ç‘të zgjidhje e ç’të lije, por dhe aq e bollshme, sa jo veç ne të moshuarit, por edhe të rinjtë nuk i mbaronin dot Të gjithë ushqimet që shërbeheshin njëri mbas tjetrit. Edhe pijet, lëngjet pa alkol, rakia, birra, shërbeheshin pa kursim. E gjithë kjo, s’ish tjetër, veçse shprehja e asaj që quhet MIKPRITJE KRANJANE.
Doemos që u ndjeva i nderuar, kur organizuesi Zoti Tahir Berjashi, edhe kur e hapi koncertin, edhe në darkën e pritjes, më përshëndeti në mënyrë të veçantë. Në krye të tavolinavet, ku ishim ulur, përballë meje gjendeshin: Kryetari i Këshillit Komunal të Tivarit, një burrë i moshuar nga Selca, një djalë i ri dhe i bëshëm, ndoshta nja 35 vjeç dhe një vajzë e hijshme, bijë e vëllazërisë Bardhaj nga Shestani i Sipërm, gjyshin e së cilës e kam njohur mirë. Asnjëri prej tyre nuk fliste shqip. Ndërsa në krahun me shpinë nga muri, në të djathtën time ishte Zoti Dimitrov Popoviqi, një intelektual nga Vraka, i cili po kryente një punë të lavdërueshme në Ministrinë e Kulturës të Republikës së Malit të Zi në fushën e marrëdhënievet kulturore e letrare malazezo-shqiptare. Pranë meje në krah të majtë qe ulur gazetarja e njohur e Radio-televizionit të Tivarit, bijë nga Malësia e Madhe, Zonja Drane Marvuçiq, nuse ndër shestanas. Pranë saj në vazhdim ishin: Gjekë Gjonaj, gazetar dhe intelektual i dalluar midis shqiptarëvet në Republikën e Malit të Zi, Faik Nika dhe Ismet Kallaba, edhe këta intelektualë të njohur të atyre anëve.
Në harkun e gati 4 orëve që zgjati ajo pritje, në pauzat fare të shkurtëra midis këngëvet dhe vallevet plot hare e hijeshi, ashtu siç dinë t’i improvizojnë njerëzit tanë, ne që ishim afër e pranë njëri-tjetrit, shkëmbenim edhe nga ndonjë bisedë të shkurtër.
Vajza shestanase, që e kisha përballë, nuk dinte shqip dhe unë u detyrova të komunikoja me të në gjuhën sllave. Më dukej sikur e kishin asgjësuar krejt personalittin e saj, ata që nuk ia kishin mësuar qysh në vegjëli gjuhën e të parëvet të saj. Gjyshi i saj, Vuka i Macit Preçit Vuk’s, një mekanik duarartë, i cili punonte në Cetinjë dhe njihej gjithandej për mjeshtrinë e tij dhe që ish bërë proverbial për disa inovacione në profesionin e tij, kur vinte në Shestan, i përmalluar për vendlindjen, e mbante gjithë natën vallen me këngë. Vallen e famshme të Shestanit, e cila tashmë pothuaj ka vdekur! Dinte shumë këngë, nga të gjithë zhanret, por sidomos nga baladat, që unë i kam botuar më vonë, dhe kish një zë sa kumbues aq edhe melodioz. Unë, që isha i vogël, nja 7-8 vjeç, e adhuroja të kënduarit e tij. Edhe lahutës, që në Shestan i thonë gudë, Vuka i Macit Preçit i binte bukur dhe e shoqëronte me këngë kreshnikësh shqip, po edhe me variantet e shumtë të atyre këngëve në gjuhën malazeze. Tani, kjo vajzë që e kisha përballë, mbesa e tij, nuk dinte asnjë fjalë shqip! Nuk e kish fajin kjo. Nëse shestanasit do ta kishin organizuar më mirë jetën e tyre në Shestan e në Tivar, me siguri, edhe kjo vajzë do ta kish përdorur gjuhën e vet dhe, ndosha, në gjurmët e gjyshit, do ta kish kënduar edhe kjo sonte ndonjërën prej baladave tona trimijëvjeçare: „Larg ma lulldonjin nji vashë/ Larg e larg-e përte detit//“
Me Kryetarin e Këshillit Komunal të Tivarit shkëmbyem gjithashtu disa fragmente dialogu. Disa fragmente, për shkak të muzikës që na e pamundësonte të biseduarit shtruar. Midis tjerash, i thashë: „Ne të dy, më parë duhet të miqësohemi, pastaj ndoshta do të mund të të bëja edhe ndonjë kërkesë.“ Ia tregova edhe pikëpamjen time mbi marrëdhëniet midis shqiptarëvet dhe malazezëvet. „Para se Mali i Zi të shkëputej nga Sërbia“, i thashë, “unë kam mbrojtur pikëpamjen që krejt trevat shqiptare, përfshirë aty edhe Tivarin, duhej të shkëputeshin prej Jugosllavisë. Por, që kur Republka e Malit të Zi doli shtet më vete, jam për atë që të ruhet tërësia territoriale e këtij shteti, me kusht që shqiptarëvet t’u jepen realisht dhe praktikisht të gjitha të drejtat që u takojnë.“ Ai më tha: „Ky banket ku po marrim pjesë edhe unë edhe ti, e dëshmon që shqiptarët në Mal të Zi i gëzojnë të gjitha të drejtat.“ Muzika e fortë nuk më lejonte që ta shtyja më tej bisedën.
Në një tjetër pauzë Kryetari i Këshillit Komunal të Tivarit më bëri edhe këtë pyetje: „Si shpjegohet që ti, nga Gurza e Shestanit, more këtë rrugë në jetën tënde?“ E kish fjalën, si u orientova unë në drejtim të gjuhës dhe kulturës shqiptare, në një kohë kur të gjithë bshkëkrahinasit e mi tashmë pothuaj i kanë braktisur, edhe gjuhën, edhe kulturën shqiptare. Unë iu përgjigja: „Gjatë shkollimit tim në gjuhën sllave, pata mësuar që Gjura Jakshiqi kish punuar e luftuar për gjuhën dhe për kombin sërb, pata mësuar që Branko Radiçeviqi kishte shkrirë edhe talentin edhe shëndetin në përkushtim ndaj kombi sërb, po kështu edhe Ivan Mazhuraniqi për kombin kroat e France Presherni për kombin slloven. Atëherë në mua qe formuluar pyetja: Po unë, a duhej të punoja për kombin tim?!“ Nuk e di si e priti këtë sqarim timin tepër të sinqertë.
Me gazetaren Drane Marvuçiq njihemi prej kohësh dhe jemi tashmë miq të ngushtë. Ajo kish shumë dëshirë të bisedonte me mua, ndoshta pikërisht sepse jam edhe unë prej Shestanit, ku ajo është martuar. Më mori një intervistë të shkurtër për emisionin e saj dhe, kur dola për të përshëndetur të tubuarit, erdhi edhe ajo ta incizonte fjalën time. Ndërkaq, Ismet Kallaba, megjithëse rrugën e kish për në Ulqin, më çoi deri në Shkodër dhe priti atje deri sa gjeta makinë për të ardhur në Tiranë.
Kalova vërtet një ditë të paharrueshme. I kujtova shokët e mi kranjanë, bashkënxënës kur ishim në shkollë të mesme: Rexhep Gjeçbitrin e Ramazan Markajn, të cilët nuk jetojnë më, Ismail Dodën që ish i pranishëm, Selatin Gjenahin dhe Fadil Cukajn. Me Fadil Cukajn kemi një jetë të tërë shokë si me qenë vëllezër dhe, kur u gjenda në vendlindjen e tij, më pushtoi një dëshirë që të ish edhe ai aty. Megjithatë, një tjetër i Cukaj më shoqëroi pothuaj gjithë kohën.
Në çastet kur po dëgjonim recitimet e krijuesvet të rinj, udhëhequr nga Ali Gjeçbitraj dhe Zonja Gjeçbitraj, më zuri mallëngjimi dhe, me një pikë loti në cep të syrit, u thashë: „Jam 82-vjeç, kam qenë një çerek shekulli mësues, por është hera e parë që gjendem midis nxënësish të krahinës sime.“
Gjokë Dabaj Durrës, 11-14 mars 2020
