Qefsere Nishevci, shkrimtare, Prishtinë
____
Një idil
Kur vinte vera, unë dhe njëra nga motrat e mia, Muli, që ishte vetëm dy vjet e gjysmë më madhe se unë, mezi prisnim që ta shpinte rruga tek ne, ndonjë nga të afërmit e fshatit. Ata rrinin sa rrinin, bënin disa pazare, plotësonin disa kërkesa të parapëlqyera qytetëse dhe niseshin pa përtesë atje ku i priste luadhi i madh me lule narcis, që ata i quanin lulet e parajsës, shtëpia e vendosur në shpat, e rrethuar me lisa të gjatë dhe gratë që me kureshtje pritnin t’i çmbështillnin gjërat e blera. E ne të dyja të ngazëllyera iu ngjiteshim pas. Prindërit nuk na e prishnin qejfin. Ne ishim familja e parë që kishim lënë prapa fshatin dhe ishim shpërngulur në Prishtinё. Mirëpriteshim sa herë që shkonim. Posa futeshim brenda në odat e tyre plak e ri çohej në këmbë për t’u falur me shëndet me ne. Ata më të vjetrit na viheshin përball me ato ulëse me tri këmbë, në formë trekëndëshi të bëra nga druri që i quanim shkami dhe na pyesnin për secilin anëtar, pa e harruar rendin sipas moshës. S’ bëhej kjo sa për adet, por ndjeje njëmend, një shprehje kujdesi dhe dashurie. Andaj, tash kur lexoj apo dëgjoj nga tё vjetrit, kur flasim për mikpritjen shqiptare dhe e lavdërojnë atë, e kam këtë parafytyrim, më duket se atje përfilleshin plotësisht vlerat e saj.
Nuk ishte e zhvilluar ndjenja e materializmit, i kishin vetëm ato që ju nevojiteshin. S’shihje dhoma me rraqe e me rroba tё tepërta, as mbathje pranë pragjeve të dyerve. Ato opinga që i mbathnin në mëngjes, i zbathnin para se të flinin, kur pastronin këmbët në govata me kënatat e ujit, apo ibrigat, enët karakteristike të bëra nga dheu. Kuzhina me fjalorin e tyre emërtohej “shpi”, kishte oxhakun që ndodhej në mes të saj, ku varej një kazan i nxirë nga flaka, që shërbente për të vluar ujin, afër ndodheshin saçet, përdorëset rrotullare nga hekuri, që kur ngroheshin mirë nga gacat e zjarrit që iu viheshin sipër, hidheshin mbi tepsitë me bukë, piqeshin me këtë mjet edhe gatesa të tjera brumi e gjella të ndryshme.
Një vend të posaçëm zinte magjja, orendi nga druri, kishte katër këmbë më të larta se karriget e sotme, në hapësirën e mesit të saj me formë katërkëndëshi ngjisheshin e mbruheshin brumërat. Në mur vareshin raftet e enëve si dhe sofra e madhe që ishte si një tryezë e ulët e rrumbullakët. Sofra shtrohej për të ngrënë, mbulohej me sofrabez, për rreth uleshin të gjithë anëtarët në shkami, pritnin që t’ia fillonte së ngrëni më i madhi i familjes.
Oxhaku nuk ishte vetëm sa për të pjekur, nuk ishte sa për të dhënë ndjesinë e bukur romantike, nuk ishte vetëm sa për të nxjerrë tymin mbi kulme. “Mos u shoftë kurrë zjarri i vatrës”, ishte pjesë e ninullave, që fusnin fëmijët në ëndërrime, që shprehnin gjallninë. Dyshemetë ishin nga dheu, të pashtruara, pastroheshin me fshesë aq shumë herë, e lageshin me ujë, andaj ato dukeshin shumë tё rrafshëta dhe tё lëmuara. Një pjesë të odave zinte shtrati, ndante ato gati më dysh, hapësira e mbushur me kashtë, e kufizuar me drunj të gdhendur mbulohej më qilima të punuar me dorë nga gratë dhe rrethohej me nënkresa po ashtu nga kashta e të mbështjella me pëlhura të qëndisura. Ne disa dollapë të futur në mur të bërë me pllaka dërrasash vendosej shtroja e mbuloja, e cila shërbente për të dhënë gjumë të rehatshëm, pas punëve të rënda të ditëve të verës. Uji nxirrej nga pusi me kova. Ne si fëmijë nuk merrnim pjesë në punët e lodhshme, por vetëm për të shoqëruar ndonjërin në kullotjen e bagëtive andaj nuk ia dinim për mungesa. Dhe, natyrisht llamba e vogël e gazit, që ndizej të ndriçonte netët, shuhej sapo përfundonte darka. Të gjithë flinin me kohë dhe të gjithë zgjoheshin herët.
Shirja e grurit, u shënua në mua si një gëzim që i bën fëmijët të ndjehen se po iu rritet zemra. Gratë gatuanin së bashku, për të gjithë, ashtu siç puna kryhej sipas rendit nga një familje te tjetra dhe shujtat ishin shumë të shijshme. Kjo kohë ishte e zëshme, nga gazi i fëmijëve, nga zërat e punëtoreve. Katundi do zhurmat e tilla, sikur natyra e bukur dhe freskia e pemëve që ofrojnë qetësi e pëlqejnë një kundërshti që vë në shprehje bukurinë, që thyen monotoninë e jetës se njëtrajtshme. Dikush e maste masën e miellit të fituar dhe nëse ndonjëri nga familja a fisi, kishte pak tokë dhe pak miell të gjithë ia shtonin nga hisja e tyre. Siguroheshin që secili të kishte bukë për tërë vitin. Pastaj, duke reflektuar komentoheshin këto sjellje bujare, por mua më linte përshtypje më tepër vrapi që bënim, herë te një peshore e herë te tjetra dhe ëmbëlsirat e ofruara. Kjo i ngjante një dasmoje plot hare!
Sapo e shihnim nga larg babanë tonë që vinte për të na shpjerë pёr në shtëpi, ne të dyja, shkëputeshim nga loja, vraponim që t’i hidheshim në përqafim, e hetonim se na kishte marrë malli për familjen e ngushtë. Babai ishte i pashëm, me sy të kaltër si qielli, me shtat të gjatë e të drejtë, me ecje krenare, në burrërinë dhe virtytet qё mbante kishte edhe një butësi, që lente përshtypje të mirë te secili që e takonte, dinte ta ruante personalitetin e të tjerëve, ishte i kujdesshëm me fjalё e me veprime. Tek ai bashkohej butësia edhe autoriteti, bukuria dhe mirësia. Ecnim dorë për dore me të, bënim disa kilometra në këmbë, nuk na kalonte afër asnjë njeri, i njohur apo i panjohur, pa na përshëndetur me nderim. Kultura e formuar fshatare e çmonte praninë e kujto, “nuk kalohet para njeriut si para varrit”, thuhej! Arrinim në atë stacion hekurudhor që ishte shumë i endur. Edhe fishkëllima e trenit na ngazëllente, për botën tonë të vogël na dukej gjë e madhe!
Ende isha në fazën e parë të adoleshencës, kur shumë veçanti të fshatit u shuan, kur u bënë transformime qytetëruese, kur flitej e kur dëgjoheshin klithmat:
– “O e vumë edhe ne rrymën”, e kur televizorët hijeshonin këndet e dhomave, kur oborret lëshonin hapësirat për automjete, për makina bujqësore, kur të gjithë futën brenda ujësjellësin e orendi të kohës. Fshatarësia kishte ndryshuar dukshëm, por edhe etja për jetë më të bukur e më të lehtë ishte shtuar. Të rinjtë ia mësynin qyteteve, metropoleve në vendet perëndimore, e unë po pyesja për ata që ishin lidhur me këtë vend, ku u fshehën?! Ku ishin ata pleqtë krenarë e hijerëndë? Ku ishin ato gratë e hjekave, ato gratë e punës së dorës, punës së shtëpisë, së kuzhinës, grazhdit e fushës, që na përqafonin shumë, na shtrëngonin faqet dhe na përcillnin me lot kur ktheheshim në shtëpi? Ato, që me dashurinë e tyre i jepnin fshatit një aromë jete!
Fshati i qytetëruar me bënte të mendohesha, fshihte jetën e thjeshtë, por kujtimet e ëmbla dhe mallin nuk pati fuqi t’i barte me vete!
***
Fëmijët e arnautkave
___
Nuk e mbaj në mend se si kemi zbritur nё qytet, kam qenë foshnje e vogël asaj kohe. Kalova kohën parashkollore, afër lumit Vellusha, të kryeqytetit tonë, që tashmë është lum i mbuluar. Atje kishte shumë fqinjë që flisnin turqisht në shtëpi, sa për të treguar se ishin qytetarë. Nëna ime nuk kishte asnjë interesim që ta fuste në përdorim këtë gjuhë, jo se s’donte të mësonte gjëra të reja, përkundrazi, gjyshi im, si një tregtar i njohur i kohës kishte mbjellë në të dëshirën për përparim e mësim, por nuk parapëlqente qytetërimin si ikje nga vetvetja. Nuk i donte shtirjet salltanetet, shkëlqimet e jashtme. Ende, me ndjenja ishte e lidhur pas idilesh fshati, andaj krekosja, për përkatësinë qytetare, apo përbuzja e shprehur ndaj fshatarëve, e bënte këmbëngulëse, për ta çmuar veten. I shmangej sabah qejfeve që organizoheshin në këtë lagje, shoqërisë së grave që i vinin vogëlushët e tyre në gjumë, duke iu dhënë çaj hashashi që ato të mos ishin të bezdisura, derisa po cingëronin lugët duke përzier sheqerin në gotat e vogla të çajit të zi, të cilat i mbushnin e zbraznin shumë herë gjatë bisedave të tyre. Kjo ishte moda e kohës! Por, fëmijët e katundareve, apo arnautkave si i quanin ato me përçmim dalloheshin, sepse kishin faqet e kuqe si molla, e të tyret ishin të zbehtë e thatanikë edhe pse me rroba shumë më të pastra! Për shumë kohë kjo shenjtë dalluese, nuk u bë brengë për ato nëna, kryesisht të pashkolluara, qytetarka, joarnautka!
Nuk ndenjëm shumë këtu, u shpërngulëm në lagjen që ne e quanim Mahalla e Muhaxherve. Atje s’kishte shqiptarë të turqizuar e as serbë, as romë, as pjesëtarë të ndonjë kombi tjetër të vendit. Kaluam mirë, por kishte fëmijë që ishin të llastuar, ngatërroheshin e rriheshin, për pak gjë!
Aventura e vogël u zgjerua, lëvizëm mu në qendër të qytetit. Ne iu gëzuam sidomos rrugës, e cila ishte e shtruar në kalldrëm, lamë pas atë të dheut, që sa herë binte shi lloçi na ngjitej për mbathje dhe na rëndonte ecjen. Lagjja e re ishte e banuar me serbë. Ndërtuam raporte të mira me ta, jo hyrje e dalje pa trokitur në derë, por respekt të ndërsjellë.
Serbishtja ishte gjuhë zyrtare në këtë kohё, lëndë e obligueshme dhe nëpër shkolla fillore, andaj për ne qe një rast i mirë që ta merrnim atë, ashtu si falas nga lojëra të shpikura që bënim në rrugë me top e litar, guralec, fshehtas etj. Fjalorin e pasuronim edhe përmes zënkave të pashmangshme, kur loznim në formë garash, ndodhte që të fyheshim ndër vete në baza nacionale. Serbët me respekt do tё duhej të na quanin në gjuhën e tyre albanci, ndërsa ne ata serbë, por kur vlonim nga inati, shoqet serbe na drejtoheshin me shiptarko jedna (shqiptare më) e ne ua kthenim me qesëndi shkino jedna (serbe më). Të rriturit nuk i miratonin zënkat e tilla, por diku e kishin burimin këto fyerje, sigurisht në historinë e konflikteve tё gjata ndërnacionale!
Prapa parkut të qytetit, që ndodhej afërisht dyqind metra mbi shtëpinë time jetonin romët, të cilët sa zbardhte drita bënin shumë zhurmë, dëgjohej muzika e tyre me dajre, me klarinete. Po të rastisje në atë lagje, do të shihje, se shtëpitë i kishin shumë afër njëra-tjetrës. Njerëzit uleshin para dyerve në rrugë, pleq e fëmijë tymosnin duhan, kërcenin, apo grindeshin, vetëm qetësia nuk mund të paramendohej në këtë anë. Gjatë verës rrinin në park pa ia nda, sepse kishin shumë fëmijë, jetonin në shtëpi shumë të vogla. Dalëngadalë, njerëzit e nacionaliteteve të tjera nuk shëtisnin më këndej, parku i qytetit u bë territori i tyre, me një rregull të pashkruar! Megjithatë, tash kur e kujtoj këtë kohë, them se këta njerëz i jepnin ngjyrën e vetë qytetit tim.
- Marrë nga përmbledhja e prozës artistike “Resa” të Qefsere Nishevcit, shkrimtares prishtinase
