Jusuf BUXHOVI, shkrimtar dhe historian nga Prishtina
* “Memorandumi i Greçës”, siç pohon historiani Romeo Gurakuqi, “ka qenë programi më i avancuar kombëtar shqiptar, i tejkaluar veç prej aktit të shpalljes së pavarësisë më 28 nëntor 1912”. Por, meqë ishte i kufizuar në hapërisën e fiseve veriore (Kastrati, Kelemndi, Shoshit, Hotit, Grudës, Kuçit, Shkrelit dhe të tjerëve përreth), nën ndikimin e madh të Malit të Zi dhe të rivalitetit austro-italian për instrumentalizimin e popullatës së besimit katolik për qëllime të veta, përnga ato që solli, mbeti i shkëputur nga konteksti i përgjithëm i lëvizjes kombëtare, siç ishte Katërmbëdhjetë pikëshi i Hasan Prishtinës në gusht të vitit 1912, që u kthye në marrëveshje konkrete, të parën e llojit të tillë, me Perandorinë Osmane.
Udhëtimi i Sulltan Mehmeti V në Kosovë, që filloi me vizitën në Shkupit më 11 qershor, ishte plot “tone pajtuese”. Sulltani lavdëronte besnikërinë e Shqiptarëve ndaj Perandorisë dhe premtonte “jetë të përbashkët” dhe “vëllazërore”.
Në Shkup, disa nga prijësit vendorë para masës së madhe që kishte dalë ta priste Sulltanin, i deklaruan “besnikërinë e përjetshme” Perandorisë Osmane. Pas katër ditësh, Sulltani udhëtoi për në Prishtinë, ku nënshkroi një amnisti të përgjithshme për të gjithë pjesëmarrësit në kryengritjet e viteve 1910 dhe 1911. Ndonëse Kosova kishte qenë e njohur për besnikërinë ndaj Sulltanit, pritja qe e ftohtë. Në Fushën e Kosovës, ku pritej një manifestim i madh islamist, kishin ardhur njerëz vetëm nga rrethina dhe katundet e afërta. Qytet si Peja, Gjakova dhe Prizreni nuk kishin dërguar përfaqësues, gjë që dëshmonte se në Kosovës kishte ndodhur një ndryshim i madh.
Më 18 qershor Shefqet Turgut Pasha bëri të ditur shpalljen e dekretit perandorak për amnistinë. Kryengritësit duhej të ktheheshin brenda dhjetë ditëve dhe të dorëzonin armët. Sulltani do t’u bënte një dhuratë prej 10 mijë lirash turke si dëmshpërblim, me ç’rast qeveria do t’u zhdëmtonte malësorëve pasurinë e humbur ose të shkatërruar.
Që “pajtimi” midis Shqiptarëve dhe Osmanëve të mos dukej vetëm si çështje e një konflikti tashmë të mbyllur rreth “vendosjes së rregullit”, ku kishte pasur keqkuptime të dyanshme të cilat po tejkaloheshin, por e gjitha të përcillej edhe me një marrëveshje e cila do të mbështetej mbi kërkesa politike, në përputhje me ato që tashmë dilnin nga platforma kombëtare, e që kishin të bënin me autonomi, do të përkujdeset Ismail Qemali bashkë me disa nga krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i cili gjatë kësaj kohe ndodhej në Cetinë për të biseduar me kryengritës. Ismail Qemali bashkë me Luigj Gurakuqin dhe me ndërmjetësimin e Komitetit të Podgoricës, më 23 qershor, në pllajën e Greçës (në perëndim të Selcës, në Malësinë e Madhe), thirri Kuvendin e Përgjithshëm të krerëve Shqiptarë. Aty u miratua dokumenti më i rëndësishëm i kryengritjes, i njohur me emrin “Libri i Kuq” (për shkak të ngjyrës së ballinës së broshurës në të cilin u shtyp), i hartuar nga Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi.
Në Memorandum parashtroheshin këto kërkesa:
– garanci se nuk do të përsëriteshin veprimet antikushtetuese nga qeveria qendrore dhe nga autoritetet lokale në të gjithë Shqipërinë dhe se do të respektoheshin fetë dhe zakonet e vendit;
– të njihej kombi shqiptar me po ato të drejtat që kishin e tjera të Perandorisë Osmane;
– liri të plotë për zgjedhjet e deputetëve Shqiptarë, numri i të cilëve të ishte në përpjesëtim me popullsinë;
– të bëhej bashkimi i vilajeteve, ku jetojnë Shqiptarët, sipas decentralizimit administrativ, dhe të harmonizoheshin ligjet turke me të drejtat zakonore të vendit;
– nëpunësit e lartë të dinin gjuhën e zakonet e vendit;
– të gjithë nëpunësit civilë dhe financiarë të ishin Shqiptarë, ndërsa gjyqtarët, xhandarët e policët të ishin gjithashtu vendas;
– të caktohej një guvernator i përgjithshëm nga Sulltani për një periudhë të caktuara;të përdorej gjuha shqipe në administratë, në gjyqe e kuvende, përkrah turqishtes, që, mbetej gjuhë zyrtare e qeverisë qendrore;
– shërbimi ushtarak i detyrueshëm për të gjithë në kohë paqeje të kryhej në vend, ndërsa për banorët e zonave kufitare të organizohej një shërbim i veçantë ushtarak, që do të kryhej në krahinat e tyre, për të ruajtur kufijtë;
– të ardhurat fiskale të përdoreshin në vend për ndërtime rrugësh, hekurudhash, shkollash e të tjera, të me përjashtim të atyre të doganës, të postës, të telegrafit, të duhanit, të alkoolit dhe të pullave, të cilat ishin monopole të shtetit ose u ishin dhënë të huajve si kapitulacione;
– fshatarëve t’u njihej e drejta për prerjen e pyjeve sipas një takse;
– këshillat e përgjithshëm të kishin të drejtë të jepnin vendime për buxhetin e vilajeteve dhe të kontrollonin shpenzimet;
– të jepeshin fonde të nevojshme për rregullimin e shtëpive e të dëmeve të tjera të shkaktuara nga operacionet e ushtrive Osmane dhe t’u ktheheshin Shqiptarëve armët që u ishin marrë.
“Libri i Kuq” iu dorëzua nga përfaqësuesit e kryengritësve ambasadorit të Perandorisë Osmane në Mal të Zi, Sadredin Beut. Për të pasur mbështetjen e Fuqive të Mëdha për plotësimin e kërkesave të tyre, një delegacion i kryengritësve, i përbërë nga Luigj Gurakuqi, Dedë Gjo Luli, Sokol Bacaj etj., ua dorëzoi Memorandumin përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Cetinë.
Pas më shumë se një muaji, më 30 korrik 1911, ambasadori osman në Cetinë, Sadredin Beu, shpalli në Podgoricë kundërpropozimet e qeverisë osmane ndaj kërkesave të kryengritësve. Ato ishin shumë larg autonomisë, që Shqiptarët kërkuan në Memorandumin e Greçës dhe kufizoheshin vetëm në zonat e kryengritjes.
Me këtë dokument qeveria Xhonturke shpallte amnistinë e plotë për të gjithë pjesëmarrësit e kryengritjes po i dorëzuan armët. Shërbimi ushtarak do të kryhej brenda vilajetit të Shkodrës dhe vetëm një vit në Stamboll. Si drejtorë dhe anëtarë të këshillave administrativë do të emëroheshin edhe bajraktarët. Xhelepi do të caktohej duke marrë parasysh gjendjen ekonomike të popullsisë. Taksat do të mblidheshin kur Shqiptarët të ishin në gjendje të paguanin. Armët do të mbaheshin me leje të posaçme. Do të ndërtoheshin në malësi, me mjete të shtetit, dy shkolla fillore ku do të mësohej gjuha shqipe. Do të ndërtoheshin rrugë dhe ura.
Malësorët në fillim kundërshtuan marrëveshjen, duke kërkuar që vëmendja të përqendrohej tek pikat e Memorandumit të Greçës. Por, përfaqësuesit qeveritarë nuk pranuan që ajo të zgjerohej me kërkesa kombëtare. Te detyruar edhe nga trysnia e qeverisë së Cetinës, e cila ishte marrë vesh me Rusët që të mos përkraheshin kërkesat e Shqiptarëve që kishin të bënin me autonomi, marrëveshja e malësorëve me përfaqësuesit e qeverisë xhonturke u nënshkrua me 2 gusht 1911. Me 5 gusht malësorët filluan të kthehen në grupe. Ata që nuk pranuan të ktheheshin, e ndër ta ishte edhe njëri ndër prijësit e kryengritjes Dedë Gjo Luli, qeveria malazeze i internoi përtej Moraçës.
Me këtë qeveria xhonturke, po edhe fqinjët e Shqiptarëve, ia dolën që kryengritjen e Malësisë së Veriut, ta shkëpusin nga konteksti i një kryengritjeje të gjerë si dhe pretendimet që ajo të delte me kërkesa politike të përmasave kombëtare, siç pretendohej me Memorandumin e Greçës, për ta rrudhur në një rebelim lokal, i cili justifikonte si dhunën e shtetit “jashtë mase” për të vendosur “rendin dhe ligjin” dhe po ashtu, në njëfarë mase, arsyetonte edhe reagimet e Shqiptarëve ndaj saj, meqë ajo binte ndesh me traditën e tyre shekullore me të cilat ata ishin vetëqeverisur.
Në përgjithësi kryengritja e Malësisë së Veriut mbeti e shkëputur nga një përgjigje e përgjithshme, dhe madje mund të thuhet, se ishte e gjykuar të dështonte, pse në masë të madhe kahun si dhe përmasat reale ia përcaktuan faktorët e jashtëm: ushtarakët osmanë dhe ndërhyrja e Malit të Zi dhe pjesërisht edhe e Italisë.
