Përpjekjet për shkollën dhe arsimin shqip në Kosovë gjatë viteve 1913-1941

___

Shqiptarët kishin fituar një përvojë të mirë në përpjekjet e tyre për arsimin dhe shkollën shqipe. Kundërshtimi i turqëve ndaj arsimit kombëtar shqiptar nxiti përpjekjet e shqiptarëve për rilindjen kulturore. Në fund të sundimit osman, pas shumë luftërash dhe përpjekjesh ishin hapur disa shkolla shqipe, të cilat u mbyllën menjëherë nga serbët dhe malazezët, si dhe u hapën shkolla fillore e të mesme në gjuhën serbe, por shqiptarët i bojkotuan në masë ato. Veprimtarët e arsimit shqiptar, të kalitur në betejat kundër politikës turke punuan, me të njëjtin përkushtim edhe në periudhën e pushtimit serbo-malazez. Edhe pse përdorën dhunë më të egër e turqit, pushtuesit serbo-sllavë dështuan në përpjekjet e tyre për ta kthyer shkollën në instrument të sllavizimit. Shkolla shqipe, për aq sa mbijetoi, mbeti në shërbim të ruajtjes së identitetit kombëtar të shqiptarëve. Për të mësuar shqip, shqiptarët u orientuan drejt arsimit fetar, ku mësimet zhvilloheshin në shqip. Po kështu, një numër i madh mësuesish dhe nxënësish kaluan në shtetin shqiptar dhe iu kushtuan arsimimit dhe dijes.

Ndërprerja e zhvillimit të shkollës dhe arsimit shqip në vitet 1912-1915

Shqiptarët kishin mundur ta fitonin të drejtën e hapjes së shkollave në gjuhën amtare me kryengritjen e përgjithëshme të vitit 1912, por krahasuar me shkollat serbe, ato ishin në numër më të vogël. Në këtë periudhë, në Kosovë kishte 51 shkolla fillore serbe, me 83 mësues gjithsejt, disa kolegje dhe një shkollë normale fetare. Serbët dhe malazezët mbajtën qëndrim edhe më të ashpër se turqit në lidhje me shkollat shqipe dhe i mbyllën të gjitha ato, duke hapur në vend të tyre shkolla fillore dhe të mesme në gjuhën serbe. Gjithashtu, autoritetet serbe dhe malazeze ndaluan çdo veprimtari arsimore në shqip që mund të zhvillohej në objektet e kultit, si dhe ushtruan kontrolle të rrepta mbi shoqëritë kulturore dhe sportive, për t’i penguar ato në zhvillimin e veprimtarive arsimore në shqip. Sidoqoftë, në këtë periudhë të shkurtër kohe, 1913-1915, funksionuan disa shkolla fetare, të cilat i zhvilluan mësimet në shqip dhe feja ndër shqiptarët u kthye në mjet të rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar.

Arsimi shqip në periudhën 1919-1941

Shteti i parë i përbashkët i sllavëve të jugut u themelua në vitin 1918, në fund të Luftës së Parë Botërore. Megjithëse pretendohej se ishte një shtet kombëtar në modelin e Evropës Perëndimore, ai ishte në të vërtetë po aq multi-kombëtar sa perandoritë e shkatërruara që kishte zëvendësuar shteti Serbo-Kroato-Slloven, që më vonë u quajt Jugosllavi, i kishte diskriminuar pakicat(Samardzi, 1990: 233), megjithëse Qeveria e Mbretërisë SKS e kishte nënshkruar Konventën për Mbrojtjen e Minoriteteve etnike në Paris me 5 dhjetor 1920. Midis copëzave të kombësive që përbënin popullsinë e Monarkisë SKS, pakicat josllave përbënin rreth 12% të popullsisë së përgjithshme.

Shkollat shqipe u mbyllën menjëherë pas ripushtimit serbo-malazez në vitin 1918. Për mbylljen e tyre qenë angazhuar ushtria, xhandarmëria dhe sidomos të ashtuquajturat “çeta fluturuese” çetnike, të specializuara për krime mbi shqiptarët e pambrojtur(Gjoshi, 2015:15). Dhuna dhe tortura të rënda u praktikuan në Gjakovë, Pejë, Mitrovicë, Prizren etj. Në atë kohë, kërkoheshin me urgjencë listat e mësuesve shqiptarë që kishin dhënë mësim në shkollat e hapura nga Austro – Hungaria. Lidhur me këtë, në një qarkore të xhandarmërisë serbe, e cila qarkullonte nëpër Kosovë, thuhej: “Duhet të likuidohen të gjithë ata mësues që kanë mbetur në Kosovë, si dhe nxënësit e tyre, të cilët po i përhapin me të madhe idetë kombëtare”.

Në lidhje me gjendjen e mësuesve shqiptarë, kryekonsulli i Shqipërisë në Shkup i shkruante Ministrisë së Punëve të Jashtme: “Prej mësuesvet të naltpërmendun shumë prej tyne kanë dalë më këtë anë, disa të tjerë kanë mbetë nën sundimin jugosllav pa punë e si mos më keq; autoritet serbe nuk i lejojnë me dalë në Shqipni”(MEPJ, 930, 194:126). Autoritetet e Beogradit mbyllën shkollat në: Prishtinë, Pejë Ferizaj, Gjakovë, Mitrovicë, Vushtri, Istog, Zym, Bec, Bordosan, Brovinë, Gllogjan, Irziniq, Junik, Ponoshvec, Cermjan, Zhub, Rakosh, Baran, Zllakuçan, Strellc, Budisalc”(MEPJ, 930, 194:126). Krahas mbylljes së shkollave shqipe, u hapën shkollat në gjuhën serbe. Shkollat serbe u hapën aty ku kishte serbë, si të lindur në Kosovë dhe të sjellë aty përmes kolonizimit, si një masë për të rritur praninë e serbëve në provincë.

Arsimi në gjuhën serbe është parë si një mjet për të tërhequr shqiptarët drejt Serbisë si subjekte luajalë. Kurrikulat e mësuara në serbisht synonin të zhvillonin identitetin e përbashkët të serbëve, kroatëve dhe sllovenëve në shtetin e ri të përbashkët, ndërsa politika e integrimit për shqiptarët ishte politika e shkombëtarizimit të tyre(Schwandner-Sievers, Fischer, 2002:158). Autoritetet jugosllave u përpoqën t’i asimilonin shqiptarët përmes gjuhës serbo-kroate që fëmijët duhet të mësonin nëpër shkolla. Për ta bërë më të lehtë mësimin e saj erdhën si mësues klerikë myslimanë nga Bosnja, me shpresën se afërsia fetare do të ndikonte në mësimin e gjuhës sllave dhe dobësimin e identitetit kombëtar. Shqiptarët i bojkotuan në masë këto shkolla, duke zgjedhur më mirë analfabetizmin masiv se sa të përfshihen në mekanizmat shkombëtarizues të pushtuesit. Në këto kushte, numri nxënësve shqiptar të regjistruar në shkollat serbe ishte simbolik; djemtë përbënin 6,5%, ndërsa vajzat shqiptare 0,5% të nxënësve(Obradoviq,1981 :6).

Në vitin shkollor 1928-1929, në shkollat serbe të Kosovës vazhdonin mësimet 7565 nxënës shqiptarë, prej tyre 7333 meshkuj dhe vetëm 232 femra, të cilët mësonin vetëm në gjuhën serbe(Shatri, 2006 :43).Edhe mësimi i besimit jepet në atë gjuhë, duke vendosur si mësues njerëz të zgjedhur prej qeverisë d.m.th mësues serbë, që nuk e kishin përgatitjen e nevojëshme.(MEPJ, 1930, 194:126). Serbët mendonin se ishte veçanërisht e padëshirueshme që shqiptarët të merrnin arsim në gjuhën shqipe, duke pasur frikë se lidhjet gjuhësore do të ushqenin nacionalizmin shqiptar. Në vend të kësaj, institucionet e vetme arsimore të autorizuara nga regjimi serb ishin shkollat fetare, si islamike ashtu edhe ato katolike. Padyshim, autoritetet serbe ishin të etura për të theksuar më shumë përkatësinë fetare sesa etnike të shqiptarëve në Kosovë.

Në fund të viteve dyzet të shekullit të kaluar, megjithëse numri i nxënësve shqiptarë që mësonin në shkollat serbe ishte rritur, përsëri ishte në tregues të ulët. Në vitin shkollor 1939-1940, në arsimin fillor të Kosovës, vetëm në gjuhën serbe ishin të përfshirë rreth 30 përqind të fëmijëve shqiptarë të moshës shkollore dhe 70 për qind e tyre kishin ngelur jashtë shkollës. Në këtë vit shkollor në arsimin fillor katërklasësh në Kosovë kishte 250 shkolla me 654 paralele, të cilat kishin 37 505 nxënës. Me këta nxënës punonin 728 mësues (të gjithë jo shqiptarë), prej të cilëve femra ishin 222 sosh(Shatri, 2006:44). Në vitin shkollor 1940-1941, në arsimin fillor ishin të përfshirë rreth 11 000 nxënës shqiptarë, ose vetëm rreth 30 për qind, nga numri i përgjithshëm i nxënësve të Kosovës. Edhe në këtë vit shkollor, të gjithë këta nxënës kanë mësuar vetëm në gjuhën serbe(Shatri, 2006:44-45).

Shtrohet pyetja: ku mësuan të lexojnë dhe të shkruajnë shqip fëmijët shqiptarë? Shteti serb nuk ishte në gjendje të eleminonte të ashtuquajturat shkolla turke në vitet 1920. Fillimi i shkollave të reja mund të ndalohej, por nuk mund të mbylleshin të vjetrat. Një veprim i tillë madje mund të kishte rezultuar në një rebelim të armatosur shqiptar. Prindërit shqiptarë i regjistruan fëmijët e tyre në këto shkolla, emri i saktë i të cilave ishte “sibiyan” dhe fillimisht ishin formuar për edukimin fetar të fëmijëve 5-7 vjeç. Por midis dy luftërave botërore, situata në Kosovë ishte e tillë që fëmijët mund të merrnin pjesë në to edhe kur mbushnin moshën dhjetë vjeç. Shumica e imamëve që jepnin mësime në sibiyan-mekhbet nuk e flisnin serbishten, kështu që arsimi ishte në shqip. Kjo është arsyeja pse në vitet 1920, Beogradi e konsideroi të pafavorshme funksionimin e këtyre shkollave(Gulyás, 2015:228). Pas debateve në Lidhjen e Kombeve, në lidhje me të drejtat e shqiptarëve në Jugosllavi, Beogradi bëri lëshime dhe u lejoi atyre mësimin në gjuhën amtare në mejtepe, ndërsa për ata që dëshironin të ndiqnin shkollat shtetërore, duhet të pranonin të mësonin në gjuhën e shtetit, në serbisht(Gulyás, 2015:228-229). Sido që të jetë, këto shkolla fetare gradualisht u kthyen në qendra të fshehta arsimimi, duke u shfrytëzuar si platforma për të gjeneruar dhe shpërndarë idetë nacionaliste shqiptare. Për shkak të ndalimit të vazhdueshëm të shkollave laike shqiptare në Jugosllavi, në mes dy luftërave botërore, kleri mysliman filloi të ndjekë prirjen e mëparshme të mësimit të gjuhës shqipe në shkollat fetare(Vokrri, 1990:303-314). Ky mision i ri kombëtar i shkollave fetare i detyroi autoritet e arsimit të Serbisë që të zëvendësonin me forcë imamët shqiptarë me imamë nga Bosnja, të cilët nuk e flisnin fare gjuhën shqipe. Është e dukshme që një politikë e tillë kishte për qëllim të parandalonte aktivitet nacionaliste të shqiptarëve brenda institucioneve fetare. Megjithatë, shqiptarët e Kosovës edhe një herë i dhanë përparësi gjuhës së tyre nacionale më tepër se identifikimit me anë të fesë, prandaj mësuesit myslimanë të Bosnjës u përballën me një kundërshtim të ashpër dhe bojkot nga ana e bashkë-besimtarëve të tyre shqiptarë në Kosovë(Demjaha, Peci, 2016:21). Fakti që në zonat e banuar nga popullsi etnike shqiptare, funksionet fetare dhe arsimore i kryenin rreth 50 myfti dhe mbi 600 hoxhallarë, ku asnjëri prej tyre nuk dinte serbisht siç duhet dhe të gjithë kishin një armiqësi shpirtërore ndaj serbëve, ndikoi thelbësisht në edukim, prandaj autoritetet serbe i konsideruan sibjan mejtepe (shkollat ​​fillore myslimane), si “institucione të dëmshme kombëtare”. Në këtë periudhë u hapën edhe shkolla ilegale që jepnin njohuritë fillestare të leximit dhe shkrimit shqip, si dhe u zhvillua arsimi privat ilegal nëpër shtëpi apo dhe mësimi autodidakt me libra të sjella nga Shqipëria.

Roli i shtetit shqiptar në përhapjen e arsimit shqip në Kosovë

Qeveria shqiptare kishte ndjekur me vëmendje zhvillimet në trevat shqiptare, të mbetura jashtë kufinjëve, ku fqinjtë agresorë po ua mohonin shqiptarëve çdo të drejtë kombëtare, përfshirë dhe të drejtën e shkollimit. Në ato kushte, në vendbanimet pranë kufirit u ngritën internate, të cilat mblodhën fëmijtë e familjeve që ishin larguar për shkak të represionit serb, por edhe fëmijë të tjerë që kishin kapërcyer ilegalisht kufirin vetëm për të vazhduar shkollën në gjuhën shqipe. Mësuesit e Internatit “Kosova” ishin luftëtarët shqiptarë të dijes, që e kishin filluar shkollimin shqip sapo trupat pushtuese serbe ishin përzënë nga Kosova prej austriakëve, në vitin 1915 dhe sapo ato u rikthyen, e shpërndanë arsimin shqip në Malsinë përtej kufirit. Ata nuk guxonin ta linin atë front të luftës, i cili do t’i mbante të gjalla ndjenjat kombëtare në Kosovë. Kontributi i tyre tashmë dihet; ata formuan breza të tërë luftëtarësh të dijes, të cilët i shërbyen popullit dhe pas Luftës së Dytë Boëtrore hapën shkollat shqipe dhe morën përsipër ta përfaqësonin popullin shqiptar në Jugosllavi.

Në vitin 1926, kolektivi i Internatit “Kosova” në Kolgecaj përbëhej nga drejtori Sali Morina dhe mësuesit Tafik Oruçi, Ismet Garanci, Qazim Araçiu dhe Besim Mustafa Hamza, të cilët kishin qenë mësues në shkollat shqipe të Kosovës. Më vonë, dhanë mësim kuadro që vinin nga treva të ndryshme të vendit, duke e parë Internatin si një vatër mbarëkombëtare si: Bajram Bica nga Peqini, Emin Abazi nga Kolonja. Gjatë këtij viti, Internati kishte të regjistruar 150 nxënës, prej të cilëve vazhdonin rregullisht 130(AQSH,195,1926,1: 166).

Mësimdhënës vendës kishte pak vendas dhe shumica erdhën nga Kosova. Mësuesit patriotë gjakovarë, më 17 tetor 1922, themeluan shkollën e parë shqipe në lagjen Dojan të fshatit Bujan, e cila ishte nën përkujdesjen e Bajram Currit dhe të shokëve të tij. Aty shërbyen dhe mësuesit kosovarë Hilmi Kryeziu e Sahit Bakalli, si dhe mësues të ardhur nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, si Rifat Domi, Ali Sahatçia, Liri Turku, Selaudin Terihati etj. Pas shkollës së Bujanit u hapën shkollat në fshatrat Gash, Bytyç, Degë, Dragobi etj.

Me hapjen e Internatit në Kolgecaj në vitin 1923, në vitin e parë shkollor pati njëqind e njëzet nxënës me bursë, tetëdhjetë përqind e të cilëve ishin nga Kosova dhe pjesa tjetër nga Tropoja, Hasi dhe Luma. Përveç bursistëve, në një numër të vogël kishte dhe konviktorë me pagesë që quheshin “konviktorë private”, të cilët si kriter për t’u pranuar kishin pagimin e rregulltë të kësteve dhe sjelljen me vete të pajisjeve më të domosdoshme: një shtrat të hekurt, shtresa e mbulesa, çarçafë dhe një palë rrobe konformë uniformës(AQSH, 295, 1937, 302: 1).

Konviktorët e Internatit qenë fëmijët e luftëtarëve dhe të tjerë fëmijë të familjeve atdhetare që përbuzën gjuhën e pushtuesit dhe përpjekjet e tij asimiluese dhe, duke rrezikuar jetën, kaluan kufirin për tu shkolluar në dheun amë. Ata hasën në një atmosferë të ngrohtë prindrore, të krijuar nga mësuesit në shkollë dhe nga malësorët bujarë. Për të përballuar shpenzimet jetësore, shteti shqiptar, caktoi një numër bursash, që kurrë nuk ishin të mjaftueshme për shkak të rritjes së vazhdueshme të numrit të nxënësve.

Në vitin 1928 Internati “Kosova” kaloi në Krumë të Hasit. Në Internatin e Krumës mësuan shumë djem që më vonë u bënë personalitete të spikatura: Emin Duraku, Xheladin Beqiri, Haki Taha, Fadil Hoxha, Mahmut Bakalli, Xhavit Nimani e shumë të tjerë. Gati në të gjitha shkollat e mesme të Shqipërisë kishte nxënës nga Kosova dhe trojet e tjera shqiptare në ish Jugosllavi. Konvikti “Kosova” në Krumë ishte shndërruar në një vatër të edukimit atdhetare dhe të përgatitjes së elitave politike kosovare që në zhvillimet e ardhëshme do të marrin në dorë fatet e vendit.