Sinan Kastrati, Suedi
Një nga vështirësitë e mia si autor është gjetja e personazhit për tregimin për ngarjen e tregimit tim. Autori të shumtën e rasteve, personazhin e gjen dhe e merr nga një njeri ose njerëz të njohur dhe atij njeriu ia mvesh të gjitha tiparet që duhët ti ketë një personazh që autori e dëshiron. Ai e gdhend mirë si një mjeshtër druri kur e punon një hamar gruni, kosh kallamoqi, dyer me thupra thane, tërfurk, grabuj etj.
Autori e personazhi bëhen miq por shpesh autori nuk është i kënqur me sjelljet e personazhit dhe prandaj e qorton dhe për një kohë nuk shkruan për te derisa personazhi të përmirëohet e ta dëgjoj autorin.
Personazhet shpesh janë popullorë, dmth shumë autorë shkruajnë për të njëjtin personazh, psh personazhin historik ose këngëtrët i këndojnë këngë, të ndryshme.
Kjo mënyrë e gjetjes së personazheve dhe mveshja e të bëmave nga të tjerët, është e vjetër. Për herë të parë e gjejmë në Letërsinë Gojore, (Letërsinë Popullore) kur një trim siq ishte Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, Oso Kuka, Ali Pashë Gucia, Ahmet Delia i Prekazit etj. që këngëtari popullor iu kishte thur vargje ”Tek len dilli e peron hâna, djalë si Osa, nuk bân nâna”, po ato vargje, ia mvesh edhe heroit tjetër.
Kjo ngjashmëri ndodh edhe në këngët e në letërsitië faqinje ballkanase. Të tilla janë këngët për Marshal Titon, ish udhëheqësin jugosllav (1944-1980) ku këngëtari shqiptar i këndon Titos dhe e paraqet si prijës të drejtë e trim me fletë.
Por unë zakonisht personazhet e mia i gjej në Turjakë, te katundarët e mi, pleqtë e mençur, Avdullah Agën, Gjemajlinë e Brahim Agës, Metën e Gjemajlisë, Sahit Mstafën, Reshit e Ukë Imerin, Din e Sefer Haxhinë, Asman e Nezir Cufën, Shaqë Tushën, Imer Mullamuqës, Fetah e Ali Nurqin, komitën Hasan Zatrqiqi, Rexhep Asllanin, Smajl Zenelin, Bajram Ramadanin, Islam Maliqin, Nebi Cufën, Ramadan Zeqirin, Ukë e Sejdi Topin etj.
Pasi zgjedhi temën, subjektin (syzheun, fabulën), idenë e … tipin e karakterin, tiparet e personazhit, ia përshtati edhe gjuhën që do të flas ai.
Bajram Ramadani, një plakë i urtë i Turjakës, si çoban, në moshën e thyer, kur vinte me dele afër Mahallës së Aliagëve, deleve iu grahte, nuk iu printe. Unë e pyesja:
_Pse mixha Bajrë po iu shkon përmas dhenëve (deleve) e nuk po iu prin?
-He bre Sinan, po kur vi kah mahalla juaj, duhet me i ruet delt sema ma marrin naju aliagët.
Ai e thonte si në shaka por këtu gjejmë përveç humorit të lehtë, sepse ai nuk dinte të therë me fjalë edhe shumë të vërteta. Aliagët, kishin pasur shumë pasuri, që nga Zatriqi (Rahovecit) e deri në Halilaq (te Sllatina, tash aeropori ndërkombëtrar ”Adem Jashari”) dhe krejt Turjakën por nuk punonin fare. Ishin zotni e dembelë. Gjithë dimrin uleshin nga 7 me një pastaqi (lëkurë dashi, ogiçi) dhe këndonin këngë trimërie, arrsiki, ilahi e mahiteshin duke tregua mesele e ngjrje të vërteta që kishin ndodhur me të vërtetë që lexuesi e ka të vështirë sot me i besua, për të gjalllë etë vdekur, për dragoj kulshedra, lugetër, diva … e dreqër. Nëse dikush në katund (Turjakë) krysisht të familjes së Ramadin Nezirit e Smajl Zeneli, me fis Zogaj, kishte një mzat të mirë, ata i falnin një arë dhe mëzatin e merrnin dhe e prenin. Aliagët ishin në zë edhe si pleçnarë e trima.Sai përket shahirave, thuhet se Zatriqi, Gjakova e Shkodra ishin të parër për këngë të zgjedhura e për shumë çka tjetër, Kastratët.
Njherë tjetër, kur një ”puntor” i aliagëve i ndihmon fqinit kur kishte ardhur maqina (Dresh) me fshi grunin, tërfurkun me dujin e grunit ia merr maqina dhe ndalet, prishet. Pronari i maqinës pyet:
–Çka ndodhi?
Haki Alia (thonë por unë nuk e besoj se baca Haki ka qenë puntor i mairë) i tregon se tërfurkin ia përpiu maqina.
-Ju e keni hânger deri në Halilaq e ju ma prishni edhe maqinën time.
Ukë Topi ishte një tjetër personazh, jo nga Turjaka por që kishte qenë rrogtar e i kishte ruajt gjâen (lopët) në Turjakë, Damanek e deri në Bellenicë. Ai ishte një njeri i veçantë. Sa lopë i ruante në malë, po aq shtaga mbante në krah. Çdo lopë e kishte shtagën e vetë dhe vjetat, kishin thupra. Nëse donte të ia hijë një viqit që ndalej, varësisht se cili ishte ai, Uka e gjente thuprën e viqit që e mbante në krahun tjetër dhe ia m`shonte lehtë viqit.
Ukë Topi, nuk i mathte apangat verës e as dimrit. Kur dikush e pyeste Ukën kur ishte verë (stina e verës, në Turjakë numrohej 6 muaj- Shen Gjergj- Shën Mitër) , Uka i përgjigjej:
-Pse, a mos po më narthin (mërdinë) këmbët a?
E në dimër, kur kishte borë e ishte ftohtë i madh, në Turjakë, Uka prap shkonte dath. Këpucët me pej e virrte në qafë.
-Ukë, e pse dath pa ec nëpër bore?
–Pse, a ma pum han gjarpit-a (gjarpërinj. Gjerpërinj ka shumë në malet e Turjakës. Më i njohuri është gjarpëri i Brenezhit, sipas emrit të një mlai. Ai kur ec, gjysmën e trupit dhe kokën i mban në ajr.
Hajrullah Rexhepi
Hajrullah Rexhepin, e kemi pasur mik shtëpie (babën e Sylë, Maghun e Qerim Hajrullahit nga Rudi, vjehrri i dadës Badë, gruaj e Qerimit), e kam përshkrua dhe tregoi të bëmat e tij, si bujk me shumë qejf.
Ai ishte puntor që s`kishte shoq në Rud, Panorc e më larg. Hajrullah Rexhepi duke punua arat, shkonte dath dhe shputat e këmbëve i kishte si këmbët e breshkave, të forta si bujashka e rrasa guri.
Njehërë një gjarpër e sulmon dhe don me e hëngër Hajrullahin. Hajrullah plaku ia afron këmbën që e kishte të forte si rrasë guri. Gjarpëri e kafshon por e sheh se është e kockë e fortë dhe e largon kryet e Hajrullahi apet (përsëri) ia afron këmbën tjetër por gjarpëri tashme kishte ikur.
Pajzit Goci, ishte një tjetër personazh imi, nga Turjaka, mahalla e Goqëve. Ai e ruante fushën, arat dhe livadhet e Turjakës. Nëse hynte ndonjë lopë e hante grun ose kallamoq në ara të tjetërkujt, Pajaziti në mbrëmje i shkonte të zotit të shtëpisë së lopës dhe ia kërkonte hakun, dënimin në drith që nuk ishte i lartë (ose më vonë, në dinarë).
Pajaziti edhe si rojtar fushash kishte blerë një radio, tranzitor dore “Rema”. Çudi e madhe sepse radio nuk kishin as shtëpitë e mëdha si ajo Cufë e Xhemajli, djemtë e Brahim Agës apo Smajl Zeneli.
Dhe Pajzazit kur shkonte afër argatëve që prashitnin kallamoqin ose korrnin grunin me drapër pasi i përshëndeste me një Punë e mbarë, a jeni lodhur, a pa muni … etj iu thonte edhe këte:
–Qysh pa muni me “nejt” pa i ngu lajmet mara burra?
Kadri Cufa, ishte një tjetër fukara, nga Zatriq. Ishte shumë i varfër dhe jetonte më shumë në Turjakë e në Gjakovë. Flente nëpër hajate të xhamive në Gjakovë, por thonë se Kadri Cufën, haxhinjët kur kanë shkua në Mekë, në Qabe, e kanë parë (hijën) Kadri Cufën duke u falur. Sipas pleqëve, Kadriu ishte njeri i mrrrin dhe duhej pasur kujdes kur flet me Kadriun.. Ai nuk kishte familje por në Turjakë verës (Shën Gjergj deri në Shën Mitër, 6 maj deri në 8 nëntor) i ruante kuajt e katundit Turjakë.
Ndodhte që dy vëllezër që jetonin ndaras, njëri nga ta nuk kishte kalë, kur Kadri Cufa kur kalonte afër tyre, ai që kishte kali (ia ruante kalin Kadri Cufa) i folte:
-Puna e marë o Asman (Asman Cufa)!
-Mar paq Kadri! ….
Kur Salihi që e kishte arën afër me Asmanin i thonte Kadriut:
-Pse Kadri nuk më thae edhe mu puna marë?
-Ti, Salih nuk ki kali. Kush ka kual (kuaj), unë i thâm puna marë.
Sejdi Topi i Damanekit, duhet të ket qenë nga Grabifci i Fushë Kosovës. Sejdiu jetonte në Damanek por nuk ishte nga Damaneki, i ruante kuajt e katundit Damanek. Kur dikush e pyeste:
-O Sejdi, kah do me i qu kualt?
Ai e qonte përpjetë një shtagë të forte thane apo shkoze, që te ne i themi guxhum:
-Kah don qiky guxhum.
Ai kishte edhe një vëlla komit në mal. Ishte shumë i rrezikshëm komita që luftonin Topi, Rrakaqi, Karadaki, Qorri der isa vjen Ali Aga nga Zatriqi në Turjakë më 1870 – 1880 me djemt: Avdullahi, Brahimin, Hamzën dhe Bajramin të cilët me autoritetin që kishin por edhe forcën, u ndalën luftërat e komitëve. Prandaj shumë katundarë ishin të kujdeshëm dhe duhej ruajt ndja njerëzve të malit, edhe ndaj Sejdiut. Sejdi për me tregua forcën, shpesj e përsëriste:
-Rrnoft uki n`mal që dtth nëse dikush e nguc, ai uki (komiti) merr hak .
Fetah Nurqi, ishte një nga (personat) pleqtë e Turjakës që unë me dashuri e dhëmshuri të madhe flas.
Baca Tah (shk. nga Fetah), ishte ndër bujqit më të mirë të kohës por edhe ky ishte i varfër.
Njëherë kur e kishte renin me prashit kallamoq e që në Turjakë prashitshin bashkë, nga 10 e deri në 30 e më shumë argat, baca Tah shkon me i kqyrë (parë) argatët se si po ia mihin (prashitin) kallamoqin. Kur e sheh Muratin (djalin e vëllait, Miftarit) dhe Din Haxhinë, dy burra të mire por jo bujq e puntorë të mire që prashitnin math me apânga (opinga), e kap kryet e ik për në shtëpi:
-Ku ke o baca Tah,?
-Në Grabulishtë po muni (të fikët) ke tuj m`ra kur e pash Miftarin tem e Din Haxhinë qysh mihnin.
Baca Tah kur korrte grun, nga qefi, drapërin e mbante me dy gishta.
Njëherë tjetër kur Sahit Mstafa, një burrë shumë i hollë nga mendja, i lante peshqit në lumin Mirusha që i kishin zënë Ilazi (djali i vëllait të Sahitit, Imerit) dhe Syla, djali i bacës Sahit, aty pari, te Jazi i Mullinit të Brahim Agës, kapërcen baca Tah dhe kur e sheh me shumë peshq, e vet (pyet) Sahitin:
-Ku i gjete gjithë këta peshq?
-Qe Vallahi, Fetah: unë rrishna ungj (ulur) e ata vinin e unë e unë duq të cigaës i digjsha dhe i zisha t`gjallë.
Ali Nurqi, vëllai më i vogël, i Beqës, Miftarit dhe Fetahitt është një nga njerëzit e dashur që unë kam zgjedhur ta kem si personazh. Ai edhe pse ishte më i vogli vëlla, ishte Zot shtëpie dhe të gjithë vëllezërit e donin, e nderonin dhe e dëgjonin.
Kur ai kishte ruajt lopët e veta dhe të disa fqinjëve, kur baca Ali thirrte te kojshia që ia ruante lopët, nëse e zonja e shtëpisë vonihej derisa i zgjidhte, sepse lopët i lidhin afër grazhdit në ahur, baca Ali bërtiste:
-Hajde, gutu, a t`kan ra koqet n`tokë-a?
Beqa, Miftari, Fetahi dhe Alia aq shumë e donin njëri tjetrit sa nuk mund të rrinin pa njëri tjetrin asnjë dakik (minut).
Kur Alia shkonte të shtunave në Pazar, në Rahavec (Rahovec), në mbrëmje, Beqa, Miftari dhe Fetahi dilnin deri te Gërrjaqa, mal, afër 1 orë larg katundit dhe i pyesnin pazargjitë që k`theheshin nga pazari:
-A e ki pa Alinë tone?
Në oden që e kishin 4 vëllezërit Nurqi, në katin e dytë, në katin e pare (përdhesë) I kishin kitë (tareq të forte, që shtëpinë ta rrxonin) sepse bac Tah e kishte për detyrë me I kqyrë kiet e loptë, me marr dru në mal e me blu në mullia. Eh qysh i kqrte baca Tah, kimja ju viszllonte. Një natë kur vëllezërit luanin cicimic e kapuqa, kiet ishin zgidh dhe ishin rrokë e shkallët e odës, për me e u ngjit në katin e dytë, i kishin thye. Kur njëri nga vëllezërit del e dritë nuk kishte, kur shkon te shkallët rrëxoeht e bjen në ahur te kiet. Por ai nuk tregon se kiet i kanë thye shkallët dhe kështu, pasi vonohet (Fetahi ?), del vëllai tjetër me marrë vesh pse u vonua… edhe ky kur shkon te shkallët, rrexohet. Fetahi i thot:
-Mas kallxo e ne`t vinë edhe ata dy. Edhe i treti del, kurse i katërti, thonë se paska qenë Miftari, kur del, e kupton se shkallët nuk janë atherë ata i thonë:
-Miftar, patëm qef edhe ti me ardh te na…
Për bacën Tah i kam tregua shumë tregime.
Baca Cufë (Cufë, shkurt nga Isuf, ishte djali i vogël i Brahim Agës. I madhi djalë e ka pas emrin Gjemajli), ishte plak i urtë e puntor i madh. Edhe bacën Cufë e kam zgjedhur si një nga personazhet e mia.
Njëherë baca Cufë, i kishte qitë (iu ka thënë grave. Kishte dy gra):
– Voet (vetë e shotave, pulës kur kish qit, kur ka ra klluq pula e nuk kanë pasur ve të pulës)
Kur qelin zogjtë e pula dilte me zogj (zogj shote) afër ndonjë grope me ujë, zogjët e shotës hynin në ujë e pula nuk guxonte me hy por vetëm i sillej rreth e rreh ujit duke kakaris e thirrë zogjët …
Baba Imer i thonte bacës Cufë:
-Cufë, edhe ty qishtu kanë me t` lân djemt. (me të dy gratë, Baca Cufë kishte nga 3 djem e shumë qika: Asmanin, Ramadanin e Sylymanin i kishte me Bahtishahin e cila ishte bijë e Mllanaviqit dhe 3 të tjerë i kishte me tezen Nurë: Nezirin, Alinë dhe Muslinë. Tezja Nurë ishte qika e dajës Gjyledin nga Dragabili).
Edhe dajën Gjyledin e kam një nga personazhet e mia shumë të dashur e simpatik.
Ai kur vinte të tezja Nurë, sepse nuk kishte djalë, tezja Nurë i ankohej dajës Gjyledin në artakën, Bahtishahi si qika babës që i ankohet babës. Daja Gjyledin bëhej krah me qikën dhe nuk durohej e fliste fjalët e tezës Nurë në odë, n`besim si te nipat. I themi dajë sepse baba Imer, ishte nip Dtagabili.
-Qyre bre nipat e mi, a e keni pa Asmanin ? Ai i ka turit sï të dhelpnes ”fuk këtu e del atje…. ”.
Baca Asman ishte qos e baca Shit (axha im, Reshiti), qel. Ata rrinin shumë bashkë, Asmani, Reshiti, Salihi, Neziri, Idrizi e Sylyman Elezi, Din Haxhia etj.
Njëherë duke ndejtur baca Shit e Asman, para dyerve të oborrit, daja Gjyeledin sa ishte qu dhe kur i pa në vend se me i përshëndet iu thot:
Qeli e Qosi pa rrikan bashkë.
Bacës Asman aq shumë i erdh inat sa edhe veshët iu kuqën e baca Shit, filloj me kesh (qesh):
-Asman, po na nuk jemi me këto behane.
Njëherë tjetër, kur kishim shumë mysafirë në oden tone (të gjyshit, Imer Seferit), kur vjen koha me ra me fjet, dikush nga 5 djemt e babës Imer, iu shtron vendet me nga pastaj ugiqi mysafirëve sepse në oda nuk kishte krevata dhe ishte vështirë edhe nëse kishte 15 e 20 kerveta, nuk kishte vend.
Daja Gjyledin, aty ku i ka thëneë baba Imer me ra, nuk po bjen por e kish marrë lëkurën e vetë (pastajën) e jorganin dhe po shkon te dera e pe shtron.
-Daja Gjyledin, shka pa bun, pse s`po bjen atu ku ta kami shtru venin?
-Vallahi bre dajë, ja pash menen e keqe njanit qï ish ngat meje.
Asman Cufa
Baca Asman, ishte ndër burrat më të mirë. Lindur (me 1917-1918) e rritur në Turjakë. Kishte edhe dy vëllezër, më të vegjël, Ramadanin e Sylymanin por ata ishin larg … nga Baca Asman (Sylymani ende ështe¨gjellë dhe i fortë. Jeton në Prizren).
Njehërë argatët duke prashit arën e kallamoqit ne Ura, arë nër vadë, Smajli, djali i bacës Asman i kishte thënë nënës (Tezës Xhevë, bijë bajraktarëve të Astrazubit):
-Nanë, për drekë men a pre nji quran (afro 20 kg. mish) dhe me na qit pit e hallëv se kemi shumë argatë.
Ramadani, vëllai më i vogël i Asmanit, i thotë kunatës (Xhevës), mos me pre as pulë e as qur e quran …
Ajo e ngata ngushtohet sepse Ramadani e Smajli nuk kalonin kurrqysh por më në fund vendos me e ngu djalin. E pret quranin dhe iu thot grave me t`hallu pite e me qit edhe hallvë.
Kur vjen koha e drekës, argatët pa kqyrin kah pu ju vvjen dreka, a ka quran a jo ?
Kur e shen Ramadani që quranin e paska pre, me shati e then gërqakin (enë balte për ujë). Baca Asman, i thot:
-Ramadan, mire bane që e theve gërakin (ibrikin) se e nxejke ujin shpejtë e nuk e mbante të ftohtë.
Kur bacën Asman, djemtë: Smajli, Jahiri e Tahiri u shpërngulën në Ferizaj (te Mullini i Kukës), baca Asman në Turjakë vinte më rrallë, vetëm kur kishte dasma e deka (kur vdiste dikush).
Në Turjakë, dasmat po edhe të pamet mbaheshin disa javë dhe vinin shumë njerëz me pa. Shumë që ishin larg, hanin bukë e më pleqtë edhe flinin.
Kishte disa djem që bënin hyzmet. Qitnin, kafe, qaj, shkepnin cigare por edhe iu qitnin me i la duart me legen e me gjygym,¨. Një tjetër e mbante një ose 2 peshkirë.
Edhe kur dikush dilte në ”yzerhane”, në wc, një hyzmeqar ia afronte diçka me math dhe një gjygym (gjyle) me ujë.
Baca Asman, kur dilte yzer, thonte:
-Ja, tash jemi kulturu, veq me letra se ujë nuk përdorim për tahret.
Edhe tironsja ishte një personazh imi që nuk arrita ta njoh asnjëherë dhe prandaj e pata të vëshirë ta përshkruaj si duhet, ta portretizoj karakterin e saj dhe nuk po mund të ndahem dhe nuk po mund ta përfundoj.
Dhe atherë kur lodhem, i këthem Turjakës e bisedoj me pleqtë e mi të urtë e të mençur, me bujqit e mi të vyeshëm e çobanët (barinjët) turjakas.
Nga vapa e madhe dhe rruga e gjatë që kam bërë këto ditë, ishte e pamundshme që kudo ta marr me vete kompjuterin tim plak por besnik prandaj edhe për personazhet e mia nga Turjaka e Tirana, do ti lë për më vonë.
Edhe unë e kam ndërmend me iu ndërrua emrat përsonazheve por ato (e ata) e luajnë të njëjtin rol, sikurse në filmat e gjatë serik ku për shkak se aktori vdes ose lodhet, regjisori e gjen një tjetër aktor për të njëjtin personazh.
Në mungesë të literaturës së domosdoshme për terminologjinë e në mungesë të fjalorit me terma nga letërsia, tektstet nga Mtrika etj. u shërbeva me du doracakë për shkolla të mesme, ”Njohuri nga Teoria e Letërsisë dhe Stilistika Gjuhësore”. Me autorë Enver Muhametaj dhe Dr. Xhevat Lloshi dhe nga Zejnullaj Rrahmani ”Njohuri nga Teoria e Letërsisë”.
Vështirë për mua paraqesin se shumë fjalë nga e folmja e Turjakës që kanë ende janë në përdorim edhe në të folmen më të gjerë të dialektit gegë, nuk mund të gjinden në fjalor prandaj edhe unë nuk e kam të lehtë që lexuesit të ia shpjegoj si duhët.
Vazhdon
Sinan Kastrati
20 korrik 2022
