Arif Molliqi
___
(Marrë nga monografia “Lluka e Epërme ndër shekuj”)
Familja, fisi dhe lagjet e Llukës
___
Prej faktorëve shoqërorë që kanë luajtur rol të posaçëm në jetën e fshatarit të Kosovës dhe të malësorëve në vise veriore të Shqipërisë, vend të posaçëm zënë familja, fisi dhe bajraku . Këto institucione në Llukë të Epërme në përgjithësi nuk kanë dallime nga fshatrat e tjera përreth, përveç se Lluka nuk e ka pasur institucionin e bajrakut. Madje për sa i përket organizimit të familjes mbretëron njëfarë sistemi i organizimit më tipare të përbashkëta jo vetëm në fshatrat e Deçanit, Dukagjinit, por edhe në Kosovë, Maqedoni, Shqipërinë e veriut dhe në të gjitha trojet shqiptare. Edhe vend banimi (shtëpitë dhe lagjet) në Llukë janë të tipit të dendur, me tendenca
që pas vitit 1970 fillon shpërndarja e shtëpive-familjeve.
Familja:
Në Llukë të Epërme deri vonë familja ka qenë patriarkale, me shumë anëtarë të familjes. Burri (i zoti i shtëpisë), si kreu i familjes, është pyetur dhe ka vendosur për gjithçka brenda familjes. Pastaj familja (ose shtëpia) është përberë nga shumë anëtarë që kanë jetuar nën një “tym” duke u quajtur “familje të mëdha” ose “shtëpi të mëdha” jo për nga madhësia e shtëpisë si objekt, por për nga numri i anëtarëve. Këtu jo që kanë jetuar së bashku vëllezërit dhe nipërit e tyre, por edhe dy-tre breza më larg. Raste të tilla kemi pasur deri në vitet e nëntëdhjetë. Në Llukë si familje të mëdha kanë qenë të njohura: familja e Kaçorrit, Selmontahirëve, Bajramademëve, Rrustemalisë, Ahmet Isufit, më heret e thaqëve, Shaqeramëve, sidomos familje e madhe patriarkale ka qenë shtëpia e Nimon Demëve, e cila ka jetuar afër treqind vjet pa u ndarë. Kanë jetuar së bashku diku shtatë breza me një organizim mjaft interesant.
Familja e madhe kishte rolin e vet të posaçëm në zhvillimin ekonomik e shoqëror, ishte një shtyllë mbrojtëse e integritetit të familjes. Duke i ruajtur doket dhe zakonet, familja e madhe luante rol edhe në mbrojtjen e fshatit, fisit dhe kombit nga rrezikshmëria e armiqve. Aty ku kishte shumë meshkuj, shpesh disa nga ata shkonin në luftë për ta mbrojtur atdheun dhe se familjen e kishin në mbrojtjen e familjes, për ata që nuk kishin meshkuj në familje dhe shpesh gjinia femërore mbetej e pambrojtur.
Fisi.
Asnjëherë nuk ka pasur rolin e institucionit. E kishte të tillë në viset veriore të Shqipërisë. Kjo para së gjithash, për arsye se fisit në Kosovë i mungon një nga faktorët kryesorë me të cilin dallohet kjo bashkësi etnike e bazuar në – gjini gjaku e në territor të përbashkët . Në Llukë të Epërme gjithmonë kanë qenë dy fise: Shala dhe Thaçi. Mirëpo ky institucion fisnor këtu nuk ka luajtur rolin të cilin “institucioni i fisit” e kishte në vende të tjera, e sidomos në viset veriore të Shqipërisë, për arsye së fiset në Llukë
nuk e kanë kompaktësinë territoriale të ndarë me një vijë të trashë. Pastaj brenda vet fisit mungon edhe lidhja e gjakut, sepse askush nuk mund të bashkon në një trung familjet e fisit as brenda Shalës, as brenda Thaçit.
Legjenda e fisit Shalë.
Emri Shalë haset në gjuhën italiane në raportin kishtarë Bonaventura di Palazole nga Vercelli Piemonte në vitin 1634. Në hartë të vitit 1688, të hartografit venecian Francesco Maria Coronelli rajoni është quajtur “Scalia”. Termi mendohet që të jetë i lidhur me fjalën shqipe Shala. Megjithatë, kjo nuk është një etimologji shumë bindëse sepse Shala është një nga vendet e pakta në bjeshkët e veriut që nuk e ka token e thatë dhe jopjellore. Shaljanë jetojnë në pjesën më të lartë të luginës së lumit Shala, rreth fshatit Theth, andaj edhe etimologjinë e fjalës Shala duhet kërkuar tek emri i këtij lumi.
Babai legjendar stërgjyshore nga fisi Shala u quajt Zog Diti, i biri i Dit Murrit dhe nipi i Murr Detit, i njohur gjithashtu si Murr Deti . Në një variant tjetër, të njohur më pak, tradita gojore e përshkruan Shalën që kanë dalë nga një individ i quajtur Bal Shiroka. Së bashku me Shoshin që e kanë në kufi, Shala ka pasur lidhje të ngushta historike me Mirditën. Mendohet, pra, që ata kanë ardhur deri në luginën e Shalës nga jugu.
Edith Durham e daton ardhjen e tyre në luginën e Shalës së Epërme rreth vitit 1430. Shaljanët ishin të njohur si blegtorë, fermerë dhe kaçakë. Shumë familje të Shalës kanë emigruar në rajonin e Pejës e të Kosovës perëndimore. Johann Georg Hahn, i cili në vitin 1858 udhëtoi nëpër Kosovë, të cilin ai e quan Dardania Shqiptare, gjithashtu vuri re praninë e njerëzve të Shalës rreth Vushtrrisë në verilindje të Kosovës.
Shala përbën popullsinë kryesore të rajonit të Vushtrrisë dhe e njeh Shalën katolike të Alpeve Shqiptare si fisin amë. Në Kosovë fis Shalë është i përqendruar kryesisht rreth Mitrovicës dhe Trepçës, në rajonin kodrinor i njohur si Shala e Bajgorës. Bajgora ishte vendbanimi më i madh prej 37 vendbanimeve të tjera të tyre. Shaljanët janë të ndarë në katër vëllazëri: Gima, Peci, Maleti (të një familje Lotaj në Shqipëri) dhe Lopca. Gjendet edhe një numër i mirë i Shalës në Isniq, Llukë të Epërme, Strellc i Ulët afër Deçanit, në Ujmirë të Klinës, në Kopiliq të Epërm në Drenicë, në Rakosh dhe Citak në Podgor dhe në disa fshatra të luginës së Lepencit të Epërm. Shumica e tyre ruajnë shumë mirë traditat e identitetit të tyre fisnor.
Fisi Thaq.
Është një fis me një shtrirje të gjerë në Kosovë. Ky fis ka shtrirje të madhe edhe në rajonin e Deçanit meqë aty janë disa fshatra të këtij fisi. Por ky fis është i përzier edhe me fise të tjera si në Llukë, Isniq e tjera.
Në Llukë jetojnë diku mbi pesëmbëdhjetë shtëpi të fisit Thaq së bashku me a shaljanë. Thaqët, sipas pleqve, janë vendosur e fundit në Llukë, para 300 vjetëve. Thaqët erdhën në Llukë nga Buqa e Iballes, me qendër administrative Pukën e sotme. Në Llukë fshati ua kishte caktuar vendin në pjesën që kufizohej me anën e grykës, sepse andej ishte një tokë e papërpunuar, por edhe për shkak se nga ajo anë fshati sulmohej nga shtazët e egra, nga plaçkitësit, hajdutët dhe grabitqarët që i ndërsente Manastiri i Deçanit. Kështu dhe këtu Thaqët u bënin ballë sulmeve sepse thaqianët ishin të njohur për trimëri dhe besnikëri. Ketë e treguan në të gjitha kohët, sidomos si bashkëluftëtarë të Haxhi Zekës luftuan për mbrojtjen e Lidhjes së Pejës. Duke e mbrojtur këtë lidhje dhe Haxhi Zekën, te Ura e Gurit në Pejë është vrarë Ramë Dervish Thaqi (i vjetri) në luftë me ushtarët turq dhe bashkëpunëtorët e tyre. Rapsodi popullor e këndoi kështu:
Dervish Thaqi n’kullë të bardhë
Përnime kish lanë djalë
Fyt për fyt me pashallarë…
Edhe në mbrojtje të Plavës dhe Gucisë djemtë dhe burrat e Thaqëve
morën pjesë në luftë me malazezët.
(vazhdon me lagjet….)
