Në foto: Gjergj Kastrioti
DHIMITËR FRANGU
Nga: Sabit Nalbantoğlu, studjues
Dhimitër Frangu (Latinist: Demetrio Franco); Drisht 1443-Trevi 1525, ka qenë prelat kishtar katolik, bashkëpunëtor i Gjergj Kastriot Skënderbeut dhe historian i shekullit XV-XVI.
Dhimitër Frangu, një nga humanistët shqiptarë i cili ka shkruar për Gjergj Kastriotin Skënderbeun dhe vepra e tij u bë e njohur në Europë. Në 1480 shkroi biografinë e parë, në latinisht, për jetën e Gjergj Kastriotit.
U lind në qytezën mesjetare të Drishtit nga shekulli i pesëmbëdhjetë, nga e ëma qe nip i familjes Engjëlli (Angelus), kësodore kushëri i Pal Engjëllit. Frangu qe në shërbim të Gjergj Kastriotit (Skënderbeut) si sekretar, visartar, skrib, përkthyes dhe luftëtar. Shoqëroi Skënderbeun në udhëtimin e tij në Romë dhe Napoli më 1466-67; duke qenë kështu njohës i madh i jetës dhe bëmave të tij ushtarake.
Pas vdekjes së Gjergj Kastriotit më 1468, Dhimitër Frangu u zhvendos në Tivar dhe më pas në Venedik ku shkroi në latinisht dhe botoi biografinë e komandantit arbër, botuar në shtypshkronjën e gjermanit Erhard Ratdolf 12 vjet pas vdekjes së komandantit. Vepra u titullua: ”Gli illustri e gloriosi gesti e vittoriose imprese fatte contro i Turchi dal Signor Don Georgio Castriotto detto Scanderbeg, principe d’ Epiro, e botuar edhe me titullin Comentario de le cose de’ Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyrro”.
.
KUSH ISHTE DHIMITËR FRANGU
Dhimitër Frangu (Demetrio Franco) është një figurë historik dhe historian, i njohur nga neologjizmi shqiptar i Dhimitër Frangut. Lindi në qytetin e Drishtit më 1443 afër Shkodre; vdiq më 1525, në moshën 82 vjeçare. U shkollua si klerik katolik, profesion që e ushtronte gjatë gjithë jetës së tij. Dhimiter Frângu u lidh ngushtë me heroin shqiptar Gjerg Kastriotin (Skënderbeun) dhe e shoqëroi atë në udhëtimin që bëri gjatë vitit 1466-1467 në Romë e në Napoli, që në moshën 16-vjeçare u vu në shërbim të tij. Dhimitër Frângu qé kushëri nga nëna me dukët e Drishtit, me Pal Engjëllin arqipeshkev i Durrësit (1417-1469), prelat kishtar, humanist i shquar dhe krahu i djathtë e bashkëpunëtor e diplomat i Skenderbeut, me vllaun e tij Pjetër A. Engjëllin (1443-1512), një ndër kapedanët e sprovuar të Heroit. Duhej të ishte në marrdhënie me Barletin, ndofta edhe me Marin Beçikemin, që jetonin edhe ato në atë kohë në Venedik.
Me pushtimin e Drishtit prej osmanëve më 1487, Dhimiter Frangu emigroi në Itali. Ai u vendos në rajonin e Venedikut dhe për një periudhë të gjatë shërbeu si famullitar i nderuar në fshatin Braina, pranë qytetit Trevizo, deri më 1513, kur për arsye të moshës së shtyrë, ia la detyrën nipit të tij. Personalitet i kulturës humaniste shqiptare të shekujve XV, XVI, ndër të gjithë biografët e Gjergj Kastriotit (Skënderbeut), Dhimiter Frangu është i vetmi që njohu nga afër Heroin tonë kombëtar, jetoi me të, mori pjesë ndër beteja si luftëtar krah tij dhe e shoqëroi kryetrimin shqiptar si pjesëtar i suitës së tij në udhëtimin që bëri në Itali më 1466-1467 për të ndihmuar Ferdinandin e Napolit. Në suitë bënte pjesë me cilësinë e “ruajtësit të thesarit” (“tresoriere dell’ Eroe”). Vdiq në Trevi më 1525 në moshën 82-vjeçare.
Të vetmen vepër që shkroi, ai ia kushtoi figurës së Skënderbeut “Komentar për punët e osmanëve dhe të zotit Gjergj Skënderbeut, princi i Epirit. Dëshmitar i ngjarjeve të mëdha që përjetoi populli shqiptar në luftrat kundër pushtuesve osmanë në shek. XV, njeri i mbruajtur me kulturën humaniste, Dhimitër Frangu na paraqitet me veprën e tij si një historian i aftë, me origjinalitetin e tij, i saktë në datime e vende ngjarjesh, me një stil të pëlqyeshëm, me mendime e shprehje të qarta dhe terheqëse për lexuesin shqiptar dhe të huaj. Biri i Pjetër Engjëllit, Pali, i lindur në Venedik, ma vonë shuguruar prift, njeri me kulturë humaniste, autor i disa librave fetarë, qe emëruar famullitar në Briana, ku do të zëvendsonte kushëririn e tij Dhimiter Frangun pas vdekjes së tij, më 1525. Në Briana ai gjeti dorëshkrimin latinisht të Dhimitër Frangut, e përktheu në italisht dhe e botoi në Venedik më 1539 nën këtë titull: “Comentario de le cose de’ Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyro” (Komentar i të bëmave të Turqve dhe i Z. Gjergj Skanderbegut, princ i Epirit). Vepra u botua pa emër të autorit, nuk dihet perse, dhe pa vend botimi (dihet se në Venedik), Në gjuhën italiane ajo qe ribotuar më 1540, 1541, 1545 etj. Ajo u ribotua së bashku me veprën “Dell’ assedio di Scutari” (Mbi rrethimin e Shkodrës) të Marin Barletit dhe në permbledhjen e Francesco Sansovino-s më 1564 etj. (M.F. Sansovino “Dell’ historia Universale dall’origine et Imperio de’ Turchi da M.F. Sansovino … Venetia, apresso F. Rampazetto, 1564 në faqet 370.497) nën titullin “I fatti illustri del Signor Georgio Scanderbegh, principe d’ Epiro.” dhe pati ribotime të tjera në Venedik (botues S. Zazzara) më 1560, 1561, 1564, 1568, 1573, 1577, 1582, 1600, 1654 etj. Pati një perkthim të ri italisht më 1584 nga studiuesi, prifti italian Giovanni Maria Bonardo. Perkthimi dhe botimi i Bonardos në Venezia ka këtë titull: “Gli illustri e gloriosi gesti e vittoriose imprese fatte contro i Turchi dal Signor Don Georgio Castriotto detto Scanderbeg, principe d’ Epiro” (Bëmat e shkelqyera e të lavdishme dhe ndermarrjet fitimtare të bëra kunder Turqve nga zoti Gjergj Kastrioti i quajtur Skenderbe, princ i Epirit). Në këtë botim jepet emri i autorit, Dhimiter Frangu. Siç shihet titulli i vepres ka ndryshuar nga njeri perkthim në tjetrin, po ashtu dhe ribotimet kanë tituj të përafert, por jo të njëllojtë. Ky version i ri, perkthimi e botimi i Bonardos, është vlerësuar nga të gjithë studiuesit si më i miri, më autentiku se ai i vitit 1539. Në “Hyrje” të veprës perkthyesi na thotë se Dhimiter Frangu “ha partecipato in molte imprese e valorosi gesti dell’Eroe” dhe duke e konsideruar Dh. Frangun si bashkëpunëtor të Skenderbeut, perkthyesi është perpjekur për një punë më të kujdesshme.
Në mesin e shekullit XVI ajo u përkthye e u botua edhe në frëngjisht (Paris, 1544) dhe në anglisht (Londër, 1562). Është një vepër me theks të fortë patriotik, që njohu 17 ribotime në Itali, pra një sukses të ndjeshëm, duke u përkthyer edhe në frëngjisht, anglisht e rumanisht më vonë. Duke menduar se dorëshkrimi i Dhimiter Frangut është krijuar pas daljes në dritë të veprës madhore të Marin Barletit për Skenderbeun (1508-1510), disa studiues të pathelluar kanë menduar se vepra e Dhimiter Frangut është një permbledhje e shkurtër e veprës barletiane, po në fakt vepra e Dh. Frangut ka merita të veçanta si vepër origjinale, me të dhëna të reja, me datime më të sakëta, me një qendrim më realist në pershkrimin e betejave dhe të numrit të pjesëmarrsve në to etj. Pra ajo konsiderohet një burim autentik i pavarur. Dhimiter Frangu na e jep të saktë daten e kthimit të Skenderbeut në Krujë, daten e vdekjes së Heroit, 17 janar 1468 (jo 1467!) (duhet ditur se kalendari venecian fillonte në mars dhe jo në janar) dhe më me guxim se Barleti ai stigmatizon kopracinë e disa princave të huaj që vetem premtime i jepnin Skenderbeut. Me të drejtë, studiuesi CH. Hoph e konsideron Dhimiter Frangun më kritik se Marin Barletin.
Në krahasim me historine e Skënderbeut të M. Barlecit, vepra e Dh. Frëngut u përhap shumë në Itali (sidomos në Venedik ku u shtypën të gjitha ribotimet e saj), sepse ato ishin më të shkurtëra se vepra e parë. Vepra e Dhimiter Frangut në 180 faqe, të ndara në 41 kapituj. I pari që njohu pa asnjë mëdyshje autorësinë e Dhimiter Frangut dhe autencitetin e veprës qe, siç e thamë më lart, Ch. Hoph dhe në shekullin tonë këtë e provuan me argumente, studiuesi rumun i mesjetës shqiptare Francisk Pall dhe i mirënjohuri Fan Noli.[2] E rendësishme është se në veprën e Dhimiter Frangut mbi Skenderbeun, ashtu si te Barleti, shohim të gjallë realitetin historik shqiptar të kohës, procesin e konsolidimit të kombësisë shqiptare si njësi më vete, me territore, gjuhë, zakone, me karakteristika dalluese e të veçanta me popujt e tjerë të Ballkanit. Të gjitha këto Dhimiter Frangu, i ka dhenë me bindje humaniste dhe frymëzim religjoz e atdhetar. Me shumë interes në këtë vepër janë të dhënat mbi etnogjezen e popullit shqiptar, për vazhdimsinë e tij në trojet e sotme, për kombësinë shqiptare të konsoliduar. Interesante është se në këtë vepër gjejmë një fjalë shqip të shkruar, është një urdhër luftarak: “Emb’ta!” (në kuptimin: sulm mbi ata!).
Te pasardhësit e familjes Engjëlli që ishin vendosur në Itali, ashtu si te shumë shqiptarë të emigruar, u ruajt ndër breza vetëdija kombëtare, ndjenja e atdhedashurisë dhe deshira për t’u kthyer në Shqipëri. Ishin këto motive që nxitën pjestarët e kësaj familjeje që kishte një pozitë të rëndësishme në rrethet intelektuale kishtare të Venedikut, të interesoheshin gjatë shek. XVI e XVII për botimin e ribotimin e veprave kushtuar epopesë shqiptarë të shek. XV, si dhe vepra të hartuara prej tyre në formën e gjenealogjive familjare mbi të drejtën e trashëgimisë.
Është për të ardhur keq se vepra e Dhimiter Frangut nuk është përkthyer shqip. Më 1992 atë e përktheu studiuesi i palodhur shkodran Zef. M. Harapi, po ajo mbeti dorëshkrim. Në Buletinin e Institutit Pedagogjik Shkodër më 1967 dhe 1968 janë përkthyer e botuar vetem fragmente.
DHIMITËR FRANGU PËR GJERGJ KASTRIOTIN (SKËNDERBEUN)
Dhimitër Frangu është një nga humanistët shqiptarë i cili ka shkruar për Gjergj Kastriot Skënderbeun dhe vepra e tij u bë e njohur në Europë. Ai nënshkruan “Dhimitrio (Dimitrio ose Demetrio) Franco”. Ai ka lindur më 1443 në vitin e kthimit të Skënderbeut dhe fillimit të rebelimit të tij të madh. Ai ëhtë bashkëkohës i Heroit. Kur vdiq Skënderbeu ai ishte 25 vjeç. Dhimitër Frangu vdiq më 1525.
Sipas Dhimitër Shuteriqit, Marin Barleti ka qënë më i ri në moshë se Frangu dhe ka vdekur përpara këtij, diçka më shumë se 50 vjeç, ndërsa Frangu mbushu 82 vjeç.Dhimitër Frangu largohet nga trojet Arbërore para shtatorit të 1478, kur Drishti ra në duart e Osmanëve. Ai ishte me origjinë nga Drishti. Frangu u largua së bashku me njerëzit e fisit të tij dhe të tjerë që ishin të detyruar ta braktisnin atdheun dhe të strehoheshin në Itali. Në atë kohë ai ishte 35 vjeç. Dhimitër Frangu u vendos Veneti. Ka qënë deri më 1513, famulltar në Briano, një fshat pranë qytetit Treviso.
Vëndin ia zuri i nipi Pal Pjetër Ëngjëlli, për shkak se Dhimiter Frangu u rëndua nga mosha. Pal Pjetër Ëngjëlli qe i biri i Pjetër Ëngjëllit (1443-1512), vëllai i kryepeshkopit të Durrësit Pal Ëngjëll (1417-1469), një nga bashkëpunëtorët më të afërt të Skënderbeut, autor i njërit prej dokumenteve të para të shqipes së shkruar “Formula e Pagëzimit” (1462). Pjetër Ëngjëlli ishte moshatar me Dhimitër Frangun. Barleti e përmend si një nga luftëtarët e shquar të rrethit të Kastriotit. Dhimitër Frangu e ka njohur nga afër Gjergj Kastriot Skënderbeun, në vitet 1466-1467 ka shoqëruar Skënderbeun në udhëtimin në Romë me cilësinë si “Spenditor”, ose “Trezorier”, pra arkëtari i Kastriotit.
Ndonëse në moshë shumë të re ai në vitet e fundit të Skënderbeut del se ishte një nga njerëzit më të besuar dhe merrej me çështjet financiare. Nuk dimë shumë të dhëna për studimet e Dhimitër Frangut. Këto studime duhet të jenë bërë patjetër sepse ai përmendet si prift, pra duhet t’i ketë kaluar dhe respektuar të gjitha rregullat për t’u bërë prift. Është pikërisht Dhimitër Frangu që na ka lënë një nga veprat më të njohura për jetën dhe bëmat e Skënderbeut. Vepra e Dhimitër Frangut është shkruajtur fillimisht në latinisht.
Por u përkthye në italisht dhe botimi i parë gjeti dritën e publikimit në vitin 1539. Vepra mban titullin “Komentari i çështjeve të turqve dhe i zoti i Gjergj Skënderbeut, princ i Epirit. Me jetën e tij dhe fitoret e bërë prej tij me ndihmën e shumë të lartit Perëndi dhe me paçmueshme forca dhe virtyte të tij të denja për t’u kujtuar. Ndonëse libri nuk e ka vëndin e botimit, studiuesit mendojnë se ky vend ka qënë Venediku. Ky libër pati disa botime njëri pas tjetrit, edhe në Milano u botua dy herë. Në 1541 dhe 1545. Pra qe një libër i suksesshëm. U ribotua sërish në Venedik më 1564 me titullin e ndryshuar “Fakte të shkëlqyera të zotit Gjergj Skënderbeu”. Botuesi qe historian venedikas Francesko Sansovino.
Në 1584 vepra u botua sërish me një përkthim të ri që u bë nga origjinali latinisht nga Xhovani Maria Bonardo. Pati gjithashtu dhe pesë botime të tjera në Venedik me tituj të ndryshuar, por me të njëjtin tekst. Janë kështu gati shtatë botime në gjuhën italiane. Brenda viteve 1539-1654. Libri i Dhimitër Frangut në vitin 1544 pati një botim të përkthyer në frengjisht dhe një tjetër në anglisht në 1562.”Komentari” i Dhimitër Frangut u botua 14 vjet pas vdekjes së tij.
Dhimitër Shuteriqi mendon se përkthimi i parë në italisht që iu bë veprës së Dhimitër Frangut, ose më saktë dorëshkrimit të tij në latinisht “në një mënyrë ose në një tjetër, ku më pak e ku më shumë nuk e respektoi origjinalin. Mbi të ka qënë vënë dorë dhe, nëse vepra ka disa autorë përkthyesi e saj i viteve 1539-1545 mund të merrej si njëri prej tyre. Frank Pali, me të drejtë arriti në përfundimin se ky përkthyes i “Komentarit” nuk ishte gjë tjetër veçse nipi i Dhimitër Frangut, Pal Pjetri. Pal Pjetri e ka pasur origjinalin në latinisht në duar, por duhet thënë se ai e ka redaktuar dhe ka bërë ndryshime në përmbajtje. Vetë Dhimitër Frangu duhet ta ketë shkruar dorëshkrimin para vitit 1512, kur vdiq Pjetër Ëngjëlli, pra në vitin kur thuhet se mund të ketë vdekur dhe Marin Barleti.
Pal Pjetri dëshmon se në të dhënat për Historinë e Skënderbeut bërë nga Dhimitër Frangu kanë ndihmuar edhe disa njerëz që kanë qënë bashkëpunëtor të Heroit. Kur Sansovinoja ribotoi veprën e Dhimitër Frangut në 1564 Pal Pjetri qe ende gjallë. Dihet se Sansovinoja ka qënë nipi i Ëngjëllorëve. Por Sansovinoja thotë se vepra është prej “një autori të pasigurtë”. Shuteriqi shton se “çështjen e autorësisë e sqaroi më 1584 Bonardoja, kur e ripërktheu veprën nga origjinali latin. Që Bernardoja ka patur mundësi të sigurojë origjinalin kjo shpjegohet me miqësinë, që edhe ky shkrimtar nga Venetija kishte me Ëngjëllorët. Përkthyesi ia kushton veprën po atij Jeronin Ëngjëllit, vëllai i Pal Pjetërit, të cilit ia kish kushtuar dhe Sansovinoja përmbledhjen e tij mbi “Historinë e turqve”.
Por edhe përkthyesi Bernardoja ia ka bashkëngjitur veprës së Dhimitër Frangut një shtojcë për ngjarjet e viteve 1526-1529. Por njëkohësisht për shkencën është pak i njohur se dorëshkrimi në origjinalin latinisht i Dhimitër Frangut ende nuk njihet në formën autentike, por është përdorur si material bazë në formën e subjekteve të përkthimit ndoshta dhe të kompilimit. Pra është e vështirë që të bësh një ndarje dhe një spastrim të asaj që ka shkruajtur Dhimitër Frangu nga ato që kanë shkruajtur në përkthimet e tyre, që janë njëkohësisht dhe përkthime të ndryshme, autorë të tjerë. Megjithatë vepra “Komentari” i Dhimitër Frangut ka vlerat e saj, krahas veprës së Marin Barletit. Në planin krahasimtar Frangu dhe Barleti kanë narrativa dhe artikulime të ngjarjeve shumë të ngjashme.
Por ka dhe ndryshime midis tyre. Dhimitër Frangu tregon se Skënderbeu ndejti peng 8 vjet tek Sulltani, kurse Barleti flet për moshën 9 vjeç. Sipas Frangut Skënderbeu u bë sanxhakbej në moshën 19 vjeç, Barleti shënon moshën 18 vjeç. Frangu thotë se Skënderbeu qe 25 vjeç kur në Adrianopojë ai mundi një tartar. Por edhe këto të dhëna duhet të ballafaqohen sepse nuk ka një vërtetësi absolute. Frangu tregon vitin e kthimi të Skënderbeut në Shqipëri 1443, por shton se Kastrioti në atë kohë qe 33 vjeç dhe kjo e bën që Heroi duhet të ketë lindur më 1410. Edhe disa pasaktësi të tjera të lë të mendosh se megjithëse Dhimitër Frangu e ka njohur nga afër Skënderbeun mundet që shumë të dhëna të jenë ndryshuar prej nipit të tij, të paraqitur në rolin e përkthyesit në italisht të origjinalit në latinisht.
Frank Pali mendon se vepra e Dhimitër Frangu nuk është një burim autonom për historinë e Skënderbeut. Një tjetër studiues Spondani është shprehur se Dhimitër Frangu ka përmbledhur Marin Barletin. Gjuha e versionisht në italisht të Pal Pjetrit sipas Shuteriqit “nuk është e punuar, por e një njeriu që nuk e njeh mjeshtërinë e të shkruarit në mënyrë të mjaftueshme. Nëse Frangu shkroi në latinisht në një të tillë mënyrë, ai s’mund të quhet një shkrimtar vërtetë i zanatit. Ke versioni në italisht i Bonardos kemi një italishte prej njeriu të penës.
Mos stilizoi ai mjaft në përkthimin që bëri. Versionet italishte të veprës së Frangut janë kaq të ndryshme prej njëri tjetrit edhe kur midis tyre nuk ndryshon gjë në përmbajtje, por vetëm në gjuhë dhe mbarështrim, se nuk mund të thuhet që Bonardoja s’bëri gjë tjetër veçse përmirësoi përkthimin e mëparshëm, siç mendon Frank Pali, por se kemi një përkthim të ri, që ka parasysh edhe të mëparëshmin”. Nga kjo del mendimi se Bonardoja duhet t’i ketë qëndruar më pranë edhe në përmbajtje dhe formë dorëshkrimit të Dhimitër Frangut.
Dhimitër Frangu sidoqoftë nuk duhet mohuar, që ka shkruar në latinisht për Skënderbeun, sepse kjo konfirmohet nga shumë dëshmitarë por tekstet në italisht nuk e përcjellin veprën e tij autentike. Sidoqoftë edhe Dhimitër Frangu ka vendin e tij si një përfaqësues i humanizmit dhe për më tepër një nga shkruesit shqiptarë, bashkëkohës i Gjergj Kastriot Skënderbeut.
Ndërkohë nuk duhet harruar se suksesi i botimeve në versionin italisht e bën atë një autor stimulues për njohjen dhe popullaritetin e Skënderbeut. Dhimitër Frangu thotë se Gjergji u dorëzua si peng, së bashku me vëllezërit e tij Reposhin, Stanishën dhe Konstandinën kur qe 8 vjeç, ndërsa në moshën 25 vjeç ai u bë sanxhakbej “duke i besuar komandën e 5000 kalorësve”. Ai dëshmon se Skënderbeu “kuptonte mirë gjuhët turke, arabe, greke dhe sllave”. Por nuk flet për faktin se Skënderbeu e dinte mirë dhe italishten, aq më tepër që Frëngu e ka shoqëruar Skënderbeun gjatë vizitave të tij në Romë.
Frëngu flet për Kuvendin e Lezhës më 1444 ku morën pjesë Arianit Komneni që më pas u bë vjehërri i Skënderbeut, Andrea Topia, Pal Dukagjinin, Nikoll dhe Pjetër Spani, Lek Dukagjini, Lek Zaharia si dhe të dërguarit e Senatit të Venedikut. Jep edhe një fjalim apokrif të Skënderbeut në Kuvendin e Lezhës. Frangu jep dhe një deklaratë të shkurtër të pjesëmarrësve në këtë kuvend, që githashtu duhet të jetë apokrife. Ai shënon “Gjergj Kastrioti, i quajtur gjithashtu edhe Skënderbe është emëruar me miratimin e të gjithëve Kryekomandant i Përgjithshëm, ndaj meriton të përmendet i pari.
Pas tij Arianit Komnina (Komneni) dhe më pas djemtë e Muzak Topisë të të quajturit prej shumëkujt Karliç që në gjuhën sllave ka kuptimin i lavdishëm, meqë pretendonin se qenë bijtë e Karlit, i cili vinte nga një shtëpi mbretërore e Francës. Vijnë pastaj të zotët e shtëpisë Dukagjini dhe fisnikët e shtëpisë së Spanit, zotërit Çernojeviçi dhe Dushmani. Sa për Venecianët, ata nuk duhej të futeshin në këtë Lidhje nga që ishin të lidhur prej shtëpisë të Ëngjëllit që vinte prej shtëpisë Perandorake të Kostandinopojës. Por Frangu përmend edhe emrin e Princeshës fisnike Margarita e Monseratos, Dukesha e Montoas, e cila prej trashëgimisë që vinte nga dera atërore zotëronte prona toke në Drivast Tivar, Krujë dhe në Ulqin.
Dhimitër Frangu i referohet Flinit dhe librit të tij të titulluar “De Homibuz Illustris” në kapitullin e III, që thotë se Tuilio Hospilio, mbret i III i Romës,kur pati rrafshuar qytetin Alba, që nuk ndodhej larg prej Romës, duke qenë më së shumti armik i saj, urdhëroi që albanët të vinin të jetonin në Romë. Një numër i madh arbanësh sipas opinionit dhe disa shqiptarëve të tjerë shkuan në Azi dhe jetuan midis popujve që zotëronin vendin, që shtrihej midis maleve, në Hiberi dhe në Kaukaz.
Atje albanët u shtuan dhe u shumuan në rrjedhën e kohës dhe vëndi i tyre mori emrin Albania Iberia, emër të cilën Flini e përmend në kapitullin e III të librit të vet të Historisë së Natyrës. Më pas disa nga albanët u larguan që andej dhe u vendosën në Epir dhe në Maqedoni, disa të tjerë në Liburnia, që asaj kohe thirrej Csemttia dhe akoma, disa të tjerë më poshtë Epirit dhe Maqedonisë. Më vonë të tjerë Albanë u vendosën në një pjesë të Dalmacisë dhe të Ilirisë. Ata u shtuan dhe u shumuan aq shumë sa të gjithë provincat në të cilat ata shtriheshin, formuan një hapësirë dhe një shtet që mori emrin Albania, sipas vetë emrit të atyre banorëve.
Por ka të tjerë, vazhdon Frangu që thonë se albanët vijnë prej France, sepse kanë vënë re një miqësi të natyrshme midis fisnikëve të të dyja vendeve, sikurse përmendet psh. Miqësia e Princit të Durrësit me mbiemrin Topia, që vinte prej Karlit të Madh, apo ajo e disa princërve nga Meschino. Si shenjë e vullnetit të mirë statuja e Karlit të Madh prej guri të mrekullueshëm dhe të gdhendur me shumë mjeshtëri dhe art, qe vendosur në sheshin kryesor të qytetit të Krujës.
Shkrimtarë të tjerë thonë që albanët vijnë prej Grisson të Altasoglia-s, si shtëpia e Dukagjinit dhe ajo e Spaneshit, sikurse pohojnë dhe fisnikët e këtyre shtëpive. Natyrisht të gjitha këto opinione qarkullonin në shekullin e XV, por nuk janë të sakta dhe të vërteta . Por ato tregojnë nivelin e kureshtisë për origjinën e arbërorëve, të paktën në formën e një teorie të besueshme.
Siç ndodh në mesjetë për shkak të martesave me të huaj, shpesh në formën e aleancave politike dhe dinastike, qe normale që disa nga zotërit e kohës ta lidhnin origjinën e tyre me shtëpi princërore të huaja, duke marrë dhe huazuar dhe heraldikat e tyre.Interesant është që Dhimitër Frangu e arsyeton ekspeditën e Skënderbeut në Itali, në ndihmë të mbretit Alfons, të jatit të Ferdinandit të Aragonës, me ardhjen e të dërguarve të Papës Piu i II-të por dhe të vetë Mbretit Ferdinand të cilët e vënë në dijeni se Duka Joan, i biri i Renatos mbret i Francës ka ardhur me një forcë të madhe burrash francezë kundër zotërimeve dhe mbretërisë së Ferdinandit. Me këtë rast janë revoltuar kundër mbretit Ferdinand princët e Larantit dhe të Bosanos, bashkë me një pjesë tjetër të madhe të fisnikëve të kësaj mbretërie. Duka Joan ka në vartësinë e tij Kontin Xhakomo Picininon, me tërë regjimentin e tij, kështu që ushtria kundërshtare ndaj Ferdinandit është bërë e madhe dhe e fortë.
Francezët kanë pushtuar tërë mbretërinë, me përjashtim të qytetit të Napolit, të Kapuas, Averses, Gaetas, Trojës dhe Barletës, ku mbreti Ferdinand gjëndet i rrethuar dhe në rrezik të madh për t’u kapur. Dhe kështu Skënderbeu ftohet që të vijë në Apulie për të kundërsulmuar kundërshtarët e Ferdinandit. Dihet që më pas Skënderbeu “me 500 kalorës të zgjedhur dhe me njërin prej kapedanëve kryesor të nipin, të quajtur Gjon Stres Balsha” kapërceu detin dhe shkoi në Itali që nga porti i Raguzës. Skënderbeu e takoi mbretin Ferdinand në Kështjellën e Barletas. Dhimitër Frangu përmend se forcat e Skënderbeut dhe Ferdinandit marshuan edhe me forcat e Frederikut siç qe duka i Urbinit, zëdhënës i ushtrisë së Papës dhe Aleksandër Sforcës. Duka Joan me gjithë ushtritë e tij ndodhej në qytetin Nuçera 13 milje larg qytetit Troja. Skënberbeu, natën me gjithë ushtarët e vet kapi kuotën e lartë të kodrës që zotëronte fushën midis dy qyteteve. Dhimitër Frangu thotë se beteja u bë në mëngjesin e ardhshëm dhe “qe nga më të tmerrshmet dhe zgjati gjer në mbrëmje”.
Ushtria e Dukës Joan por dhe e kontit Xhakomo Piçininos u shkatërruan dhe fitorja qe e sigurtë nga ana e mbretit Ferdinand. Pastaj Skënderbeu shkoi në qytetin e Tranit të cilin e çliroi dhe kështu Mbretërisë së Napolit iu kthyen të gjitha tokat dhe kështjellat e uzurpuara. Frëngu shton se Ferdinandi i dhuroi Skënderbeut disa kështjella të bukura Apuli si shpërblim. Pastaj Skënderbeu u kthye në vendin e tij. Përshkrimi i betejave të Skënderbeut me Ballaban Pashën Frangu i përshkruan njëlloj si Marin Barleti. Barleti tregon se Ballaban Pasha i dërgoi Skënderbeut disa dhurata tepër të çmuara, kurse Skënderbeu i ktheu një përgjigje simbolike duke i dërguar një shat, një plug dhe një drapër. Një lloj mesazhi ky tiptografik. Edhe Frangu e di këtë histori. Ai shton “Skënderbeu nuk ia pranoi aspak Ballabanit dhuratën, por nga ana tjetër i dërgoi dhurata simbolike, disa sende që i mori nga fshati ku Ballabani kishte lindur, siç qenë thasë me grurë kokërvogël me ngjyrë të verdhë, kuleçë, sende të lira, një lesë, plug, sopat dhe dybeg. Ballabani kuptoi menjëherë dhe shumë qartë domethënien e këtyre dhuratave dhe u ndje krejt i fyer.
Në këtë kohë Skënderbeu gjatë një lëvizje në sulm pati një aksident. Kali u rrëzua “dhe ai ra përtokë dhe u përplas me trungun e një peme. U copëtua, dhe u vra keq në krahun e djathtë të cilin tashmë nuk mund ta lëvizte. Ka gjasa që kjo ngjarje të ketë ndodhur me të vërtetë dhe Dhimitër Frangu e ka ditur, sepse veç të tjerave nënvizon se “për gati tre muaj nuk mund të ngrinte krahun së paku për të hequr kapën dhe të përshëndetur ata që e brohorisnin.
Gjatë betejës ku Ballaban Pasha e kishte rrethuar Krujën, Frangu përmend luftëtarin Gjergj Aleksandri që shkrepi një armë me barut që nga bedenat dhe e goditi Ballabanin poshtë mjekrës, afër fytit duke i shkaktuar një plagë për vdekje. Këtë fakt e përmend edhe Barleti. Frangu është dëshmitar edhe i një takimi të krerëve të mbledhur nga Skënderbeu ku diskutohet për një sulm ndaj osmanëve dhe Lekë Dukagjini tha fjalët e tij në shqip, “embë tha!”, që do të thoshte “mbi ta!”, në kuptimin “t’u biem!”. Frangu flet se si Skënderbeu shfrytëzonte derdhjen e lumit Ishëm në det mesa duket një pikë të tij ku vinin anijet me një numër të madh të ngarkuara me grurë dhe ushqime që shkarkoheshin dhe kështu “brenda tre ditëve Skënderbeu furnizoi gjithë Krujën sa për 6 vjet”.. Gjithashtu Frëngu dëshmon se Skënderbeu “pati ndërtuar një qytet me emrin Currila (në Kepin e Rodonit, në brigjet e Adriatikut) por që nuk e kish përfunduar dhe as populluar krejtësisht”.
Vdekjen e Skënderbeut Frangu e përshkruan shkurt, pa shumë hollësira. “Kishte shkuar në Lezhë për disa punë, që kishin të bënin me marrëdhëniet midis shtetit të tij dhe Senatit të Venedikut si dhe të merrte një qytet të ri të quajtur Marne të ndërtuar prej turqve. Mirëpo ra i sëmurë nga një ethe e fortë, që e detyroi të rrinte shtrirë për një kohë të gjatë”. Frangu tregon se Skënderbeu në moshën 63 vjeç vdiq dhe u varros në Kishën Katedrale të Shën Nikollës në Lezhë.
Në ndonjë pasazh Frangu jep dhe portretin fizik të Skënderbeut, për fuqinë e tij fizike. Frangu flet edhe për llojet e shpatave që mbante dhe përdorte Heroi, midis të tjerave shënon “rastisi të vinte një mjeshtër fort i dëgjuar prej Italisë, i cili i bëri tri shpata që, jo vetëm mund të vlerësoheshin të mira, por dhe krejt të përsosura. Pikërisht njërën prej këtyre Skënderbeu ia dhuroi Turkut. Ato qenë shpata të tilla, që mund të prisnin çdo lloj metali pa u dëmtuar aspak tek tehu.
Edhe Frangu e përshkruan si Barleti gati njëlloj momentin e çvarrosjes së eshtrave të Skënderbeut: “Pas Shkodrës turqit morën qytetin e Lezhës. Atje plot zell dhe ngulm kërkuan trupin e Skënderbeut të cilin, posa e gjetën, edhe pse i qenë frikësuar sa kohë qe gjallë, edhe e patën urryer së tepërmi emrin e tij, tashmë duke qënë i vdekur kishin nisur ta adhuronin, ashtu sikurse ne kemi zakon të adhurojmë Shënjtorët e Kanonizuar. I lumtur fort ndjehej ai që ia dilte të merrte ndonjë copë prej eshtrave të tij, të cilën, duke e vlerësuar, send fort të rrallë dhe të shenjtë, ta vishte me ar dhe flori dhe ta varte në qafë si relikë të një shenjtërimi të madh e të thoshte pastaj se ndjehej plot shpresë për fitoren. Nuk ka dyshim, që një gjest i tillë nuk qe veçse një supersticion pagan.
Paulo Giovio në veprën e tij “Jeta e njerëzve të shquar”, më 1577, boton edhe tingëllimë në përkthimin italisht të një poeti të quajtur Gabriele Faerno. Dhe ja poezia.
Gabriele Faerno për Gjergj Kastriotin (Skënderbeun)
Dentro il sepolcro tuo Giorgio, si chiuse
La ruinade’ Turchi, e la difesa
D’Epiro; e l’ossa tua senza contesa,
In molti luoghi far sparse e diffuse.
Le membra, che dovean posar rinchiuse
E non sentir piu del nemico offesa;
Tal del tuo nome fu la gloria accesa,
Che in mille parti fur rotte e conduse:
Perche lasciando il mondo con la vita
Il corpo tuo, fu da’nemici tuoi
Divino, come per pigliar valore.
E la virtu, che a dar sepolcro invita
Agli altri, ate la tolse; ed ella poi
Coi medesimi ti die fama, ed onore.
Nga poeti Faerno, Venecia, 1584
Në përkthimin shqip, të përafërt, kjo tingëllimë tingëllon kështu :
MBI VARRIN E SKENDERBEUT
“Disfata e osmanëve, tmerri i osmanëve dhe mbrojtja e Epirit dergjen tek ky varr, ku janë eshtrat e Gjergjit të Pathyeshëm. Tashmë trupi i copëtuar i heroit humbi dhe eshtrat iu shpërndanë kudo, kockat e thërrmuara enden anembanë, pa gjetur prehje në ftohtësinë e detit. Sapo mbylli ditët e tij dhe vdiq, duke braktisur mbretërinë e bukur të t’et, që kish mbrojtur me nder gjithmonë, osmanet e egër pushtuan gjithë vendin. Ahere ja ç’varrosën trupin Heroit, thyen mermerin dhe nxorën eshtrat. Secili këputi një ashkël të vogël kocke, sikur të përmbante forcë dhe zjarr betejash, që t’i jepte forcë dhe fuqi të mbinatyrshme. Ndaj, atë vlerë që iu jepte të tjerëveKy varr i lavdishëm koha ia mori atij dhe ia dha armikut si hajmali të shenjtë.”
Dihet që Humanisti italian Paulo Giovio ka shkruar në latinisht Lavde “lavde për Gjergj Kastriot Skënderbeun”. Në shkrimin e tij Honorifik ky autor thotë në mënyrë të epërme se “asnjë princ, ose perandor i krishterë nuk i përdori armët kundër turqve më me forcë dhe më me fat se Gjergj Kastrioti. Askush tjetër nuk doli fitimtar në beteja më shpesh se ai.
”Freri i barbarëve” u mbiquajt Skënderbeu”. Paulo Giovio shkruan shkurt historinë e Skënderbeut sipas arketipeve tashmë të njohur. Edhe ai e përsërit narrativën e pranuar se Gjergji u dorëzua si peng në oborrin e Sulltan Muratit, se u edukua sipas rregullave të fesë myslimane, se kur ishte akoma djalë i ri u emërua Sanxhakbej, dmth. Komandant i një Korpusi të rëndësishëm të Kalorësisë. Sulltan Murati e donte atë mbi të gjithë të tjerët, sepse kishte një paraqitje madhështore dhe tregonte shenja të qarta se do të bëhej në të ardhmen një luftëtar shumë i madh.
Ai kishte një shtat të lartë dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme. Ai fitoi lavdi ushtarake dhe fitonte në ekspeditat ku e dërgonte Sulltan Murati. Për Paulo Giovion, kur vdes Gjoni babai i Skënderbeut pati një mërziti dhe protest të Skënderbeut, deri tek Sulltan Murati, sepse ushtria osmane i pushtoi viset e mbretërisë atërore. Murati e mori me të mira dhe i premtoi se do t’ia rikthente patjetër mbretërinë e prindit. Por Skënderbeu nuk u besoi këtyre premtimeve dinake.
Me zgjuarsi, me shkathtësi, me guxim ai shkoi në Atdhe, ku me dokumenta fallse e pushtoi kryeqytetin e principatës së të jatit, Krujën, dhe u njoh nga populli si bir legjitim i sundimtarit të tyre. Kur ai u përball me ushtritë osmane të Muratit dhe më pas të Mehmetit të II-të, të cilët mbaheshin si të pathyeshëm. Shtatë pashallarë të fëmshëm të kalorësisë otomane u mundën në këto beteja dhe u zunë rob. Për historinëdhe fitoret e bujshme të tij, shkruajti Marini nga Shkodra, që duke e lartësuar Skënderbeun me një gojëtari të përsosur, ua trashëgoi brezave pasardhës kujtimin e tij, me botimin e një Monografie të veçantë. Edhe Paulo Giovio e përmend ekspeditën e Gjergj Kastriotit në Itali për të ndihmuar ushtarakisht mbretin Ferdinand të Napolit, kundër sulmeve të forcave anzhuine. Skënderbeu iu përgjigj thirrjes për ndihmë dhe ndërhyri menjëherë duke ardhur me anije në Apuli. Forcat anzhuine u shpartalluan dhe mbreti Ferdinand e pranoi se shpëtimi i kishte ardhur nga trimëria e pashoqe e Skënderbeut. Sulltan Mehmeti i II-të mbasi kishte pushtuar Kostandinopojën dhe vrarë perandorin e fundit të Bizantit nuk arriti t’a pushtojë Krujën prej qëndresës së Gjergjit.
Prej të gjitha këtyre ngjarjeve Papa Piu i II-të mbasi u bëri thirrje mbretërve të krishterë mendoi që Gjergj Kastrioti t’i printe si Gjeneral dhe Komandant i Përgjithshëm një kryqëzate të re për të shkartalluar turqit. Kaq me zemër e mori këtë punë Papa Piu i II-të sa “do ta njihte si mbret Skënderbeun” dmth., do t’ia legalizonte titullin mbretëror. Por Papa Piu i II vdiq papritur në Ankona. Pasardhësi i tij, Papa Pali i II, nuk iu kushtua këtyre planeve ushtarake kundër turqve dhe megjithëse Gjergji fort i zhgënjyer kishte shkuar në Romë për t’ia mbushë mendjen personalisht me fjalën e tij prapëseprapë Papa nuk e dëgjoi dhe nënvizon Paulo Giovio “merrej me punë të kota dhe të parëndësishme”.
Gjergji ia tregoi Senatit të Kardinalëve rrugën e shpëtimit se arrogancës dhe fuqisë së osmaneve nuk është e mundur t’u bëhej ballë ndryshe “përveçse me përpjekjet unanime të të gjithë Europës. Fatkeqësisht ai po fliste përpara njerëzish të papërvojë dhe apatikë. Pas këtij dështimi ai, Skënderbeu, nuk pati fat të kryente vepra të tjera të lavdishme, si të parat, sepse e kishte humbur shpresën e një marrëveshje të përbashkët europiane”. Shikoni sa kritik është qëndrimi realist i Paulo Giovit. Më pas ky autor tregon se në qytetin e Lezhës, afër lumit Drin, ndërsa bisedonte për çështje ushtarake me përfaqësuesit e Venedikut, e zunë një palë ethe vdekjeprurëse. Vdiq në moshën 63 vjeç në vitin 1467, pas Lindjes së Krishtit. Paulo Giovio e portretizon kështu Skënderbeun “Gjergj Kastriotit nuk ia kaloi kurrë njeri as për fuqinë trupore, as për trimërinë dhe as për fitoret ushtarake.
Mbante pranë vehtes 2000 burra të zgjedhur, por dhe kur e shtonte numrin e tyre, fuqia ushtarake nuk arrinte më shumë se 6000 kalorës dhe 3000 këmbësorë. Ai thoshte se fitoret nuk arrihen me një numër të madh njerëzish, por ushtarë të zgjedhur dhe të sprovuar. Ua mbante përmendësh emrat atyre, dhe ua dinte trimëritë. Ata e kishin për nder të madh të pinin verë nga kupa e tij. Ish i dashur dhe shpirtmadh. Me këto sjellje të bashkuara në çdo rrethanë, me zemërgjerësinë ai shkëlqente nga thjeshtësia dhe ua ndizte shpirtrat dhe i bënte për vete njerëzit. Kur kalonte i armatosur, aq e madhe ishte energjia e shikimit dhe aq e përzemërt dhe gazmore ishte fjala e tij, saqë i shndërronte njerëzit jo vetëm në luftëtarë të aftë por edhe në trima të çartur plot urrejtje përbuzëse ndaj armikut mizor.
Kishte një shtat të lartë dhe të ngjeshur me muskuj, me gjymtyrë të fortë, me hundë të dalur dhe të harkuar bukur, si të shqipes, pamje e gjallë e një Heroi të madh. Këto veçori trupore, nënvizon Paulo Giovio “i kam dalluar edhe tek princat e familjes së tij, që janë vendosur në Pulie, siç patëm rastin t’i krahasonim me bustin e tij që gjendet në muzeum, sidomos me nipin e tij Ferdinand, Markezin e Sant Angelon al Gargano, i cili ra në betejën e Pavias, i vrarë nga dora e mbretit francez”. Nga Paulo Giovio mësojmë që ka parë një bust në skulpturë të Skënderbeut, informacion ky i ri, i papërmendur nga askush tjetër.
Në elozhin e tij Paulo Giovio përmend bujarët dhe historianët që kanë lënë “të shkruar, se Gjergji kurrë nuk iu shmang betejave, kurrë s’pati frikë, kurrë nuk u plagos përveç një here nga një shigjetë në këmbë”. Edhe Paulo Giovio e përmend rrëfenjën që Sulltan Mehmeti i II-të që kishte dëgjuar shumë për forcën e shpatës që bënte mrekullira ia kërkoi këtë shpatë Skënderbeut dhe Skënderbeu ia dha. Në fund elozhi i Paulo Giovit tregon episodin e zhvarrosjes së eshtrave të tij në varrin në Katedralen e Shën Nikollës në Lezhë dhe se osmanet si njerëz supersticiozë i morën këto eshtra me vete, plot admirim dhe me ndjenja fetare, “pasi secili besonte se do të ishte i siguruar dhe i pathyeshëm në luftim, po të kishte me vete si hajmali një copë kockë nga trupi i shenjtë i këtij udhëheqësi i pamposhtur”
Marre nga Revista DRINI.
https://revistadrini.info/dhimiter-frangu-i-lindur-ne-drisht-1443-trevi-1525-ka-qene-prelat-kishtar-bashkepunetor-i-gjergj-kastriot-skenderbeut-dhe-historian-i-shekullit-xv-xvi/
më 28/01/2021
