Ramadan Musliu
(Bajram Sefaj: “Rruga deri në kallëzim”, botoi “Rilindja”, Prishtinë, 1983).
Tregimet e vëllimit “Rruga deri në kallëzim” të Bajram Sefajt, libër ky që tashmë gjindet në duart e lexuesëve, imponohen për shumë arsye: së pari për aktualitetin e temave, mandej edhe për shkak të tipareve të natyrës së prosedeut, në veçanti për shkak të specifikave të formës së realizimit të veprimit, përkatësisht për insistimin e krijimit të një modeli konstant të skemës ekspozitve. Tergimet e B. Sefajt, ndonëse, marrë në përgjithësi, nuk e kanë atë nivelizimin e domosdoshëm ideotematik mes veti, por as atë stilistik, megjithatë janë disa veori konstante, të cilat dëshmojnë se ky autor është në rrugë të krijimit tëfizionomisë së shprehjes tregimtare. Kësaj here, kraha skemës ekspozitive, e cila nënkupton modelitetin e shtruarjes së lëndës, ekspozicionin e veprimit, shtrimin dhe realizimin e ideve përkatëse dhe përgjithësisht domethënë në mënyrën, e realizimit të konsitituentëve të veprimit, në të njejtën kohë janë për tu veçuar edhe çështjet gjuhësore e stilistike. Proza tregimtare e këtij autori, fakt të cilin duhet marrë edhe si kualitet, pritet kah çlirimi i rrëfimit nga gjuha e figurshme dhe poetike. Te tregimet fjalë dominon kryekreje një formë e veçantë e të shprehurit retorik, i cili para së gjithash sjell një elokuencë të dalluar, pa figurshmëri por semantikisht mjaft të saktësuar. Mbase kjo e dhënë bën që të hetohet prirja për krijimin e rrëfimit ekstravert, të hapur kah komunikimi, të liruar nga asociacionet. Në momentin e pikërishëm kjo i vjen si një cilësi që e veçon, por s`do të totë se i garanton edhe një perspektivë paksa më të mirë në veçanti kur të merret fakti se herë-herë narracionin e zhvesh idesh, e bën transparent dhe njëdimensional. Po kaq interesante është sfera tematike, megjithëse këtu nuk e kemi uitetin e botëkuptimit stabil, as këndin e vështrimit të problemeve të njejtë, por,vlera kryesore e seleksinimit të temave qëndron në atë se rreket me temat e jetës bashkëkohore. Tregimi i Sefajt prek momente aktuale të jetës së njeriut të rrethanve të sotme, duke u përqëndruar në dilemat brendshme, në konfliktet shpirtërore të njeriut bashkëkohor. Madje, pjesa më e madhe e tregimeve, përveç tregimit të parë “Rruga deri në kallëzim” dhe tregimi tjetër, “Tri, e pika nuk janë”, i cili i përket tipit të rrëfimit simbolik, të gjitha tregimet e tjera pretendojnë ta japin portretin e brendshëm të njeriut bashkëkohor, duke e fikësuar atë në pozita të 8 ndryshme jetësore. Mund të themi se tregimet e këtij prozatori nuk trajtojnë probleme ekzistenciale të njeriut, por e vëjnë atë në situata groteske, gjë që kjo paqyron intencën e çlirimit të tregimit nga temat e mëdha. Madje, edhe një gjë është e rëndësishme këtu: meqë mungon motivimi nga situatat situata ekzistenciale të njeriut, tregimet e Sefajt duken se janë inserte nga përditshmëria, të transponuara me lehtësi në rrëfim, por që intenca kryesore është të krjohet fotografia e njeriut në realitetin trivial. Edhe konstlacinet e personazheve janë karakteristike asnjë prej tyre nuk jepet në aksion permanent, në veprim. Qëllimi i autorit është ta japë fotografinë e brendshme, për krijimin e së cilës herë-herë shërbehet edhe me paqyrimin natyralist. Me këtë dëshëm të themi se këto nuk e përjashtojnë elementin psikologjik, të cilin mjaft mirë e inkorporojnë në atë realist. Prandaj në tregimin e B. Sefajt shihet pasqyrimi i njeriut, përkatësisht paqyrimi i botës triviale në psikën e tij. Edhe dilemat e shumta, dyshimet para veprimeve bizare të realitetit trivial edhe pikëpyetjet që, dalin përpara njeriut të rëndomtë shëprbejnë për ta dhënë, siç thamë, portretin apo fotografinë e brendshme të njeriut bashkëkohor. Prandaj edhe motivimi i veprimeve, të shumtën e rasteve ka një destinacion të tillë. Në tregimin “Defektgoma” pikaset prirja infantile e njeriut, të gjetur përballë absurditeteve të baskëkohësisë për kthim kah fëmijëria, ku duhet ta gjejë identietin e tj. Madje në tregimin “Gjumi i pagjumë, ku i gjithë tektzi është liruar nga logjika e fjalisë së ndarë me pika, motivi kryesor është gjumi, i cili shërben si katalizator i veprimit, herë e ngadalson e herë e shpejtëson. Edhe personazhete tregimeve janë karakteristike. Sikur synohet të jepet prototipi i aventurierit, gjë që këtyre prozave u a jep elementi i literaturës pitoreska të cilën ne nuk e kemi fare. E gjithë këtë duhet kuptuar si një tendencë për çlirim nga temat gati-gati të klishetizuara. Mirëpo ky autentitet, ta quajmë kushtimisht, letrar nuk premton pranim të mirë nga ana e lexuesëve që janë mësuar me të ashtuquajturat “tema serioze”. P.sh., tregimi “Gomadefakti”, trajton jetën e një aktori me famë, për më tepër të një aventurieri, i cili pasi martohet me bukurehen e botës, që është nga një vend i largët, nga rrethanat e komoditetit mikroborgjez kujton të shkuarën, dashurinë e tij të pastër dhe . Edhe aksidentin me defektin e gomës. Një temë e këtillë mbase është disi e ftohtë për logjikën normative që është kultivuar vite me radhë. Të kësaj natyre janë edhe një varg tregimesh të tejra (“Ankthi”, “Përrallë dite pa emër”, “Ditët e bardha në qytetin e bardhë”, etj.), për të cilat mund të themi se shtrojnë këto probleme: japin ndodhi të zhveshura individuale, asocionojnë frymën e një kohe dhe paqyrojnë mënyrën e të kuptuarit të botës. Në këto raste edhe ideja e tregimit del e paimponueshme, e paimponueshme për shkak të jepretenciozitetit të shkrimtarit për tupërqëndruar në probleme të mëdha të kohës. Nuk duhet harruar një gjë: në prozën tonë jeta e përditshme pothuajse fare nuk është e pranishme si temë. Ndërsa tregimet e këtij autori, shumica prej tyre janë tëkthyer kah prëditshmëria, që domethënë se hetohet një farë hapje ndaj jetës, pa marrë parasysh se çfarë komunikimi do të bëjë me të. Diku më herët kemi thënë se ky autor krjon disa herë modele konstante të skemës ekspozitive. Me këtë duhet nënkuptuar ekspozicionn e veprimit dhe modalitetin e shkrimit të ideve. Karakterisitk si shembull është tregimi i par. “Rruga deri në kallëzim”, në të cilin i gjithë veprimi rrudhet në proejeksionet subjektive të kryeprotagonistit, menditimet rreth një maksime popullore: “Bjeshka pushtohet me 9 hapa të imët”, e vë në gojën e një personazhi. E gjithë ajo rrugë që kalohet e cila sugjerohet përmes meditimeve të personazhit, është ekuivalent i rrugës së brendshme, përpjekjes për zbërthyer domethënien e kësaj maksime. Realisht tregimi fillon me mbarimin meqë veprim të mirëfilltë nuk kemi, por jepen projeksionet dhe perceptimet e personazhit, i cili gjendet në udhëtim e sipër. Prandaj i gjithë përshkrimi i këtyre situatave jep pozicionin statik të personazheve në fakt veprimi i tregimit rrudhet aq tepër sa pjesa më e madhe e tekstit duket se është ekspozicion i asja që duhet të pasojë. Marrë në përgjithësi, proza e Sefajt nuk ndërtohet fduke i pasur për bazë konfliktet mes personazheve, por objektivizon disakordet e brendshme të pesonazheve të veçanta, prandaj mënyra e realizimit të ideve ka trajtën e një ekspozicioni herë-herë të prirur mjaft kah përshkrimet natyraliste. Megjithatë, sikurse kemi thënë edhe në herë qëllimi është të jepet fotografia e brendshme, pra realiteti trivial i refflektuar në psikën e njeriut. Kaptinë e veçantë e tregimeve të librit “Rruga deri në kallëzim” të B. Sefajt është edhe gjuha që kufizohet me atë të reportazhit. Mbase kjo i garanton komunikativitet solid dhe pasqyrim autentik i situatave gjegjëse. Në tregimet e këtij autori kemi pasazhe të tëra verbale, ku nuk kemi krijimin e raporteve gjegjëse, kuptimi, por vetëm deskripsion të thatë. Mbase kjo na bën të mendojmë për natyralizimn e tregimit të Sefajt. Megjithatë tregimi i Sefajt është një ekstrakt i përvojës nga përditshmëria të bartur në tekst, një tentim për tadhënë fotografinë e brendshme të njeriut të rëndomtë dhe para së gjithash prozë që në mënyrën e vet e ka krijuar autenticitetin letrar, qoftë me tendencën për çlirim nga temat e ashtuquajtura të mëdha, qoftë për insistimin që komunikativiteti dhe shprehja e zhveshur retorike të merret si vlerë e stilit.
Ramadan Musliu (Rilindja, 20.08.1983).
- Ribotohet në shenjë nderimi, me rastin e njëvjetori të vdekjes së kritikut të shquar shqiptar, Ramadan Muslit
