Adem Breznica
Janë dy arsye thelbësore pse arbërit-shqiptarët nuk u asimiluan në turq, pas konvertimit të tyre në myslimanë:
- Turqishtja ishte gjuha zyrtare e Perandorisë (por jo e fesë);
2. Arabishtja ishte gjuha zyrtare e fesë (por jo e Perandorisë).
Mos-harmonizimi i gjuhës zyrtare të fesë (arabishtes semitike) me gjuhën zyrtare të shtetit pushtues (turqishten altaike) qe faktori kryesor i krijimit të një vakumi perfekt për mbijetesën dhe shpëtimin e shqipes indoevropiane.
Madje, konvertimi i shqiptarëve në myslimanë bëri që paralelisht, duke marrë si shembull turqishten dhe persishten, edhe gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab, në atë që quhet Letërsia e Bejtexhinjve.
Natyra e kësaj letërsie, e cila ndryshe quhet edhe Letërsia Laike Shqipe, jep për të kuptuar se nuk ka pasur një plan zyrtarë osman, shtetëror e fetar, i llojit “de Propaganda Fide”, për të përhapur fenë islame ndër shqiptarë.
Veç kësaj, edhe gjuha turke edhe gjuha arabe ishin dy gjuhë shumë të largëta me trungun indoevropian të shqipes. Si të tilla këto gjuhë, përveç zyrtarëve shtetërorë e fetarë, popullata e thjeshtë shqiptare myslimane nuk arriti t’i mësoj dot. Në fund të shekullit XIX është e vërtetë se në qytetet e mëdha është folur edhe turqishtja (si gjuhë paralele me shqipen), porse kjo ndodhi vetëm pas nacionalizmit-turqizimit të shkollave. Dmth politika shtetërore (para)xhonturke, e cila kërkonte të krijonte një komb turk, duke u dhënë shkolla ekskluzivisht turke popujve myslimanë, përgatiste terrenin për formimin e një shtet-kombi turk, gjë e cila u arrit përfundimisht më 1923. Pra, në këtë kohë (shek. XIX) dhe në një frymë nacionalizmi që kishte depërtuar pas Revolucionit Borgjez Francez, filloi shndërrimi edhe i Perandorisë Osmane në perandori nacionale, respektivisht në Perandori Turke…
Nga ana tjetër, në periudhën para-osmane, gjuhë zyrtare të fesë, të administratës, të diplomacisë qenë latinishtja, greqishtja dhe sllavishtja. Shqipja qe vetëm gjuhë e popullit. Dhe, shqiptari arbëror i krishter i periudhës para-osmane sa më fetarë që ishte, ishte më pak kombëtar, respektivisht më pak arbëror. Kjo për faktin se ndjekja e liturgjive dhe mësimeve zyrtare të kishave të kohës do të thoshte zhytje në latinizim (romanizim, vllahizim), greqizim e sllavizim.
Prandaj, asimilimi i madh i shqiptarëve u bë nga këto gjuhë në këta popuj “respektiv”. Dhe ky proces asimilimi ishte shumë më i lehtë për faktin se gjuhët indoevropiane latine, greke dhe sllave qenë shumë më të thjeshta për t’u mësuar e përvetësuar nga arbërorët që flisnin gjuhën shqipe, po ashtu indoevropiane…
Dëshmi të pakontestueshme të cilat tregojnë për ndikimin sllav mbi shqiptarët e krishterë (jo vetëm ortodoksë) janë edhe një seri letrash, raportesh e korrespondencash të disa priftërinjve më të njohur shqiptarë katolikë të shek. XVII, përmes të cilave ata ankoheshin se Vatikani dhe Papa po dërgonte në Shqipëri priftërinj sllavë (kroatë) ndërkohë që popullata ishte tërësisht shqiptare. Këtu është edhe shpjegimi i historikut të “kroatëve” në Kosovë.
Pra, përveç misionarëve rusë, të dërguar nga Katerina e Pjetri i Madh për t’i asimiluar shqiptarët ortodoksë në sllavë (serbë, malazezë, bullgarë e maqedonas), nuk qëndronte shumë mbrapa as Papati në asimilimin e shqiptarëve katolikë.
Ndryshe si mund të shpjegohen “nj”-të karakteristike sllave aq shumë të shprehura tek shqiptarët malësorë katolikë (“NJaj” në vend të “qaj”, “ai”; “NJashtu” për “qashtu”, “ashtu”; “NJiky” për “qyky”, “ky”; NJitash” për “qitash”, “tanshi”, “tash”; “NJikëtu” për “qetu”, “këtu”…) nëse nuk ka të bëjë me ndikimin e misionarëve sllavë! (Ky fjalorë, i ndikuar nga “nj”-të, është trashëguar edhe te një pjesë e shqiptarëve malësorë myslimanë që janë konvertuar në një periudhë më të vonë në fenë e re).
/Adem Breznica, profesor i historisë/
