Nga: Nafi Çegrani, Çegran
Reka e Epërme është një krahinë e rëndësishme gjeografike dhe etnografike, malore e thyer dhe me kullota të begatshme.
Banorët e kësaj ane piktoreske historikisht janë marrë kryesisht me bujqësi dhe blegtori dhe këtë, një pjesë e popullsisë së mbetur, vazhdon t’a kultivojë edhe në ditët e sotme.
Rajoni i Rekës së Epërme kufizohet meKosovën në veri dhe me Shqipërinë në përëndim. Kufijt verior dhe verilindor tërritorial të Rekës së Epërme përbëhen prej malit Vracë (i cili është pjesë e malit Sharr). Kufijtë veripërëndimor dhe përëndimorë të Rekës së Epërme shkojnë përgjatë maleve të Korabit. .Ekziston një vendkalim i ngushtë në lartësinë 1900 m mbi nivelin e detit, midis maleve Korab dhe Sharr që lejon komunikimin dhe ndërveprimin me krahinën etnografike/gjeografike të Gorës. Përmes kësaj hapje, të vendosur në mes të tre pikave kufitare dhe malit Vracë.
Kufiri jugor i Rekës së Epërme është në anën e djathtë brenda luginës së lumit Radikë. Një rrugë bashkon të disa fshatrat të kësaj anë piktoreske, dhe madje vjen si dalje kryesore për komunikim tranzitor brenda rajonit që shkon gjatë gjithë rrugës për në Dibër…
Reka e Epërme është banuar me njërëzit shqipfolës myslimanë dhe krishtërë të quajtur në gjuhën maqëdonisht si: Gornorekanëc, dhe të njohur në gjuhën shqip si: Rekalinjë .
Për popullsinë shqipfolës, një pjesë që mbeti krishtërë ortodoks u asimiluan dhe identifikohën si maqëdonas. Ndërsa ata që pranuan Islamin e konsiderojnë vetën si shqiptarë të myslimanizuar. Por ka edhe nga ata ortodoksë që pranojnë se janë GJAK shqiptari. Për shkak të migrimit të krishtërëve ortodoksë në qëndrat urbanë disa dekada më parë, sot shumica e Rekalinjëve janë shqiptarë myslimanë, me një pakicë shqipfolës ortodokse, të cilët vetë, gjatë sistemit komunist ishin të priveligjuar dhe u identifikuan si « maqëdonas ».
Vendbanimi më i madh mysliman shqiptare sot në Rekën e Epërme është Vërbjani. Ndërsa vendbanimi kryesor ortodoks sot është Vërbeni . Në Rekën e Epërme, familjet janë quajtur shpi (shqip : shtëpi) dhe tradicionalisht përbëhen nga familje patriarkale të mëdha, me shtëpi prej guri , por që nuk mungonin as ato të ngjajshme si kulla…
Krahina fqinje Reka e Poshtme është e banuar nga myslimanët maqëdonas (të njohur si “Torbesh” ose “turq” , ndërsa një pakicë janë maqëdonasit ortodoksë dhe banojnë në shtëpi më të vogla… Ndërsa Reka e Vogël (Mala Reka) është banuar vetëm nga maqëdonasit ortodoksë dhe popullata e Rekës së Vogël dhe të Poshtme i përkasin grupit sllav, etnografik Mjakë, që flasin dialektin maqëdonisht të kësaj ane të Rekës!?!
***
( …Dikur si i ri, mbaj mend, kam shkruar reportazhin në revistën “Zeri I rinisë me titull “Fshati që nuk egziston”! , ku bëhej fjalë dhe përshkruaja bukurit mahnitëse të kësaj ane, malësorë e të cilit kaherë kishin marrë rrugën e pakëthim, rrugën e largët të Anadollit ! E fshati Boletin, ku vajta për të shkruar reportazhin, sipas rrëfimeve të veteranit të arsimit Bajram Krivca. Dhe, vajta atje mes grykash piktorese dhe kurora malesh. Por, fshati ishte si i vdekur, ose më mire të them, se gjendeshin vetëm ca gërmadha themelesh prej guri dhe tjegulla, më andej edhe ca kasolle dhe kosherre prej thupërrash… Një erë e flladëshme malesh frynte lehtë, por as një zhurë nuk dëgjohej pos zërit të një kukuvajke !
Pas një qafe mali gjendeshinm të strukura edhe dy fshatra të tjera të cilët i kishte kapluar heshtja e kohës…
Furore është një fshat në provincën Salerno, në Itali, që gjendet i fshehur në një fjord, brenda një qafe shkëmbore, që dikur për banorët lokalë ofronte mbrojtje nga kusarët.
Shumë kohë më parë, në këtë vend është ngritur një vendbanim pa shesh, me shtëpi të dendura, të ndërtuara prapa shkembinjëve, që nuk shiheshin nga deti andaj, Furore njihet dhe si “fshati që nuk ekziston”.
Megjithatë, kur koha e kusarëve kishte perënduar, udhëheqësi i fshatit kishte vendosur që Furore të njihet botërisht. Ai kishte dhënë urdhër që secila shtëpi të ngjyrosej me ngjyra të ndezura dhe kjo traditë është mbajtur deri në ditët e sotme. Banorët, çdo vit, i ftojnë artistët që t’i “dekorojnë” ndërtesat e këtij fshati.
Atraksioni kryesor i fshatit Furore është fjordi, respektivisht Fiordo – që është një qafë e ngushtë shkëmbore, brenda se cilës ndodhen shtëpitë e vjetra të peshkatarëve, në fakt, pjesa më e vjetër e fshatit
***
Hazir S. Jakupi si shqiptar, si rekas dhe si intelektual, ndihem i obliguar të shkruaj diçka për opinionin e Rekës dhe më gjërë, rreth përsonalitëtit të nacionalistit dhe shqiptarit të madh nga fshati Tanushaj, duke nxjerrë nga harresa dhe të sjell në kujtësen tuaj storien e dhimbëshme të tij, të egos dhe dinjitetit të tij përballë stuhive të egra sllavokomuniste në vitet e rrënuara të regjimit kominternist, të cilin dallgët e jetës e hedhin nga trojet e Rekës në Fierr të Shqipërisë, por duke kaluar vite tmerri edhe Brenda burgjeve të Burelit nga komunizmi enverist!
( Në foto veprimtari Hazir S. Jakupi i Rekës me bashkëshorten e tij )
“… Vlerat morale e njerëzore të këtij patrioti të madh, që nga momenti që unë e kam njohur atë në qytëtin e Fierit, ku ai do të kalontë një pjese të jetës se tij deri në momentët që u nda nga kjo jetë. Fillimisht krejt rastësisht jam njohur me z.Mustafa Tosuni nga fshati Tanushaj. Mustafa ishtë bashke me Xhezairin (mbiemrin e të cilit nuk e kujtoj) nga fshati Grekaj, të cilët, në këtë kohë, ishin të punësuar në një fabrikë të prodhimit të tullave, e cila ndodhej përbri shkollës ku unë studjoja, bëhet fjalë për vitet e largëta 1963/64, të shekullit XX-të. Një shok i imi student, me të cilin kishim dal për shëtitje, duke kaluar përbri fabrikës në bisede e sipër me thotë se, në ketë fabrike punojnë dy kosovare (në atë kohë të gjithë konsideroheshim si kosovare) me duket se janë të anës tënde, me tha. Në ketë moment dalin nga fabrika Mustafa bashkë me Xhezairin, i cili përshendetët me ta dhe me prezanton edhe mua me ta, duke u thenë atyre se edhe ky shoku eshtë nga anët tuaja…… Në ketë mënyrë mbeta mik i përhershem me Mustafen dhe Xhezairin, që të dy keta ishin njërez të përsosur…
“Pastaj më vonë,- vazhdon rrëfimin e tij njeriu I vuajtur në të ashtuquajturën “Hijen e Qershisë” në burgun e Burrelit: “ me Hazir Jakupin më prezantoj Mustafa. Të dy bashkë, një mbasditë erdhën dhe më takuan në konviktin e shkollës. Pasi u takuam, morem leje në konvikt për mua, dhe shkuam u ulem në një kafe ku ndejtëm për një kohë relativisht të gjatë. Për të kisha gjaur edhe nga babai im Ferati që në femirinë e harshme, por me shume për të me kishtë folur Ramadan Zylfini (Mitragola) nga fshati Nistrove. Ramadani një njëri i mbare me intëlekt të zhvilluar dhe njëri i shkelqyer në të gjitha drejtimet. Ramadanin e gjeta në kampin e përqëndrimit në Lushnjë, punontë si guzhinjër, edhe pse kishim diference të madhe në moshe do të beheshim shok të ngushtë. Hazir Jakupi, ishtë burre i pashem, vishej thjeshtë po me shije, mbantë mustaqë të holla dhe kishtë trup të beshem të drejtë dhe të fuqishem, ishtë njëri me intëlekt dhe shume i zgjuar. Ajo që të bentë përshtypje se, ai nuk e njihtë frikën, ishtë trim dhe i pa përkulur ndaj njërezve të diktatures, asnjëhere nuk e mohoj idealin e të qënurit nacionalist, për të cilin kishtë luftuar edhe me arme në dore, sic e kishin mohuar shume të tjere. Ishtë njëri i ndershem, puntor i madh dhe jetontë me dhe djersen e vet. Kishtë simpati për Verbgjanin dhe verbgjanasit. Shpesh-here ma përseristë se “ti vjen nga një xhins që eshtë me i miri në Verbgjan”, për të qënë i sinqërtë me lexuesin, me pelqëntë kur me lavderontë xhinsin, por meseshumti me pelqëntë kur flistë me supërlativa për Verbgjanin dhe verbgjanasit. Ketë fshat ai e konsiderontë si “qënder patriotike të Rekes”, kishtë simpati të veçantë dhe flistë me supërlativë për Mulla Imerin. Në mënyrë të vecantë me pelqëntë kur flistë për kohën që kishtë qëndruar në mal dhe se, si ishtë strehuar e fshehur nga verbgjanasit, ishtë episod të cilin pothuajse sa here që takohëshim do të tregontë se: “Pas vendosjes se pushtëtit sllavokomunist në anët tona, nëve na u desh që të dalim maleve për ti luftuar keta pushtues të rinj, mirepo me kalimin e kohës nga friga që kishtë ngjallur tërrori që ushtrontë ky pushtët kriminal mbi popullsinë e fshatrave tona, dalngadale ata filluan ti mbyllin dyertë e shtëpive për në të malit, me përjashtim të fshatit Verbgjan dhe verbgjanasve, të cilet me gjithë represionin dhe mjerimin që kishtë mbjellur në jetën e tyre të përditshme pushtuesi, ata (verbjanasit) gjetën kurajo dhe guxim dhe na qëndruan afer na strehuan, na ushqyen, na mbrojtën nga vdekja dhe na shpetuan jetën duke rrezikuar jetën dhe familjet e tyre. Të këtilla sakrifica, duke rrezikuar edhe jetën e tyre, përvec verbjanasve askush tjetër nuk i ka bere në anët tona…” Ketë histori për Verbjanin e verbjanasit do të degjoja edhe nga Ramadan Zylfini, Sefer Hyseini, Ajet Imeri, Ismet Sinani (Tërnica) nga Ramizi mbiemri i të cilit nuk me kujtohet, por supriza me e madhe ishtë për mua kur ketë kompliment për Verbjanin do ta degjoja edhe nga Bajram Dobërdolli. Kanë lënë gjurmë në shtigjet e histories edhe burrat nga Rimnica, Trnica, Tanusha, Zhuzhnja e kështu me rradhë si psh. hoxhë Jakup Tanusha, Rufat Zhuzhnja, Mustafë Tërnica, hoxhë Imer Latifi, Islam Hasimi, Muhamet Selmani, Shefqet Tanusha, Sefer Baftijari, haxhi Jakupi, Qemal Bajrami nga Tërnica, Ahmet Ahmeti, Sadri Çaushi dhe shumë të tjerë.
“Eshtë intëresant se të gjithë keta burra kanë qënë me intëlekt të zhvilluar, të mençur dhe shume patriotë. Me të gjithë këta burra shumë të nderuar kam pasur marredhenie të mira, edhe pse kam qënë shume me i ri në moshe nga ata, me respaktonin dhe me degjonin me vemendje në bisedat që benim.!-thotë plaku me rrudha në ballë të shkaktuara nga dhëmbi I kohës dhe viteve të rrënuara komuniste.
“Me Hazir Jakupin, kam qënë në marredhenie të ngushta sepse e vleresoja si për të shkuaren e tij patriotike ashtu edhe për cilesitë që kishtë,- vazhdon më tej plaku me kokë të thinjur si dëbora në majat e Korabit të tyre, duke rrëfyer më tej edhe me stilin e alegorisë së tij: “ por duhet sqaruar se, është e vertëtë se “Zori më ka rritur e kalitur mua në jetë”, e vertëta eshtë se unë kam mësuar shumë gjëra nga zori, por ato i kam mësuar duke bashkëbiseduar me një shok të respektuar. Me dore në zemer duhet thenë se as zori nuk kishtë prirje për të qënë tutor. Dikujt edhe nuk i vjen mirë që unë flas me supërlativa për Xorin, nuk i keqkuptoje as ata që nuk duan të degjojnë mirë për këtë shqiptar të madh dhe patriot të spikatur, pasi shumë nga këta vuajnë nga xhelozia dhe inferioritëti, ata nuk mund të krahasohen as me hijen që ka bërë zori e jo më me Zorin e vertëtë. A e dini pse flas kështu? Flas kështu, sepse disa nga ata që nuk u pelqën e vertëta rreth figurës madhështore të zorit, unë i njof, dhe ndiej keqardhje kur kujtoj se një pjese e tyre janë të spërkatur nga llumi i krimeve që janë kryer, mbi shqiptaret e ketyre anëve, qoftë nga orditë slave, madje edhe nga bullgarët dhe shqiptaret e maqedonizuar, dhe disa të tjerë kanë hyrë deri në fyt në ketë llum krimesh. Për të ilustruar ketë realitët mjafton të sjelle në kujtësen e opinionit se nga dhjetra bashkeluftëtare të zorit, të cilet janë pushkatuar nga UDB-a famekeqë me kryeneqin Arizan Nesterovski Marçe, madje njëfarë Pero Boguçevski, Filip Brajkovski etj. në krye të sistemit komunist në këto anë të Rekës, Zhupës e gjer në Dibër dhe Gostivar, u ngritnin kurthe dhe intriga edhe mes banorëve vendas, thjeshtë sepse kan aspiruar Shqipërinë Etnike, akoma sot e kesaj ditë asnjëri prej tyre nuk eshtë rehabilituar duke vendosur ndonjë pllakë përkujtimi, apo të ngrihet ndonjë lapidar në Tërnicë, Tanushë, Ribnicë ose kudoqoftë në pllajat e Rekës së Epërme, fjalavjen, në kujtim të gjakut të tyre të flijuar dhe të pafajshem. Thjeshtë rendita disa të vertëta të pa kontëstueshme me personazhin e këtij shkrimi, që flas për shqiptarin e madh Hazir Jakupin e Tanushajve!
“ E gjithë kjo, ka edhe një vlerë të veçantë,-thotë Nevzat Bejta-, për të sjellë në vemendjen e rekasve se gjaku i derdhur në vitët 1945-1950 është i barazvlefshëm me gjakun e derdhur në vitin 2001, sepse ai gjak është derdhur për të njëjtin ideal !”-përfundon ai.
Dhe, duke përfunduar këtë rrëfim, me shumë bindje e them se Hazir S, Jakupi, eshtë një figurë e çmuar e patriotizmit shqiptar në Reken e Epërme, mbetet si i tillë dhe meriton të vleresohet e respektohet nga të gjithë rekasit dhe gjetiu në trojet etnike shqiptare. Sepse kjo është krenari shqiptare…!
Fshati tipik malor, Korita rrëzë kodrash
