Xhemajl Mustafa
HAPËSIRË E MEDITIMEVE TË PËRCIPTA
(Bajram Sefaj: “Tri pika”, botoi “Rilindja”, Prishtinë, 1980)
Duke shkruar mbi prozën bashkëkohëse shqiptare, një kritik yni është i mendimit se për nivelin e saj të derivonshëm më e ligjshme është qasja nga aspekti i preokupimeve tematike, ngase: siç është vënë re edhe herë të tjera, bukuria e thënies artistike pret të realizohet më vonë. Arsyet pse ngjet kështu konkretisht, pse autorët tanë, në përgjithësi, e në këtë kontekst edhe prozatorët, deri në ditët tona më tepër sesa për estetikën e shkrimit letrar, kujdeseshin për temën dhe funksionin e tij shoqëror, janë të shumta dhe të njohura, prandaj s’mendojmë t`i përsërisim. Në këtë shkrim për përmbledhjen e tregimeve “Tri pika” të Bajram Sefajt, ndërkaq, në fillim po e referencojmë një fakt, qasja nga aspekti i interesimeve tematike është më e pranueshme dhe ndoshta më rezultatdhënëse edhe për shumë tekste letrare në prozë të botuara viteve të fundit te ne, sepse ende disa nga autorët tanë më tepër preokupohen me temën dhe kuptimet e mundshme të shkrimit e jo me bukurinë e thënies, që referohet prej andej. Këtë interesim mund ta gjejmë dendur edhe në tregimet e Bajram Sefajt, i cili, sado që provon t`u ikë disa konventave të ndërtimit të tregimit, megjithatë mbetet në përvojën e tregimit që shquhet për mënyrën telegrafike të regjistrimit dhe referencimit të gjërave e problemeve që merr për trajtim. E mësuar dhe e shfrytëzuar tash sa kohë në tregimin tonë, kjo mënyrë e shkrimit kryesisht realizohet nëpërmjet mendimeve dhe reflekseve të ndryshme për dukuri e fenomene gjithashtu të ndryshme të realitetit, por do thënë se vetë mënyra telegrafike e shprehjes së këtyre mendimeve bën që ato të jenë nga pak të sipërfaqshme, disi të përsëritura deri në tautologji.
Kjo që u tha më së mirë mund të provohet duke e lexuar tregimin e parë dhe që kap mbi pesëdhjetë faqe tekst – “Përrallë nate”, ku autori referencon disa nga dukuritë e jetës bashkëkohëse, siç janë debalancimi psikik deri në pesimizëm, pasiguria dhe frika ndaj tjetërsimeve të ndryshme, që merr nuanca të obsesionit dhe, më në fund, degradimi moral i njeriut. Natyrisht, në këtë mjedis s`përjashtohet as psikoza e pritjes, po një pritje që këtu është konkrete, do të thoshim e materializuar, njeriu, si njeri që është, del të presë të dashurën dhe shi kjo pritje krijon hapësirë për mendime, për asociacione të ndryshme rreth fatit të njerëzimit, i cili këtu, pra në këtë tregim të Bajram Sefajt, e supozon fatin e individit. Dhe, përkundër pritjes, që, siç u tha, është konkrete, pritje fizike, të themi kështu, meditimet e autorit shpesh ngrihen mbi gjëra jokonkrete, metafizike, dhe që, sa duket, vështirë se mund të thonë diçka të vlefshme. Konkretisht, e kemi fjalën për një asociacion, më mirë për një sensacion, mbi të cilin Bajram Sefaj e ngre thuaja gjithë tregimin mbi pesëdhjetë faqe tekst: “Eci rrugës e mendoj, ta marrtë djalli, a mos kanë të drejtë disa shkencëtarë që janë çuar peshë e na lodhin me do zbulime. A mos janë vetëm thashetheme ato që na i thonë ata? Thonë ata, madje këtë e përsërisin disa herë: se polet kanë luajtur vendit! Po, po. Polet thonë ata, kanë luajtur vendit”.
Këtë të dhënë autori e parodizon, e ironizon do të thoshim pikërisht duke e përsëritur. Kjo përsëritje s`do mend se në këtë kontekst shënjon kompleksin e frikës, të pasigurisë së njeriut bashkëkohës, por gjithashtu është e vërtetë se mënyra regjistruese-referencuese, siç janë shprehur këto mendime, s`mund të krijojë atmosferën e tregimit. E pa të, pa atmosferë, pa hapësirën e motivimit të ideve dhe të thënies artistike, nuk mund të flitet për aktin estetik që duhet ta kushtëzojë teksti letrar. Për më tepër, këto meditime e asociacione përsëriten shpesh dhe këtu nuk është fjala për përsëritjen me efekt, pra për përsëritjen potencuese, po për një përsëritje që vjen si rezultat i mungesës së një potenciali meditativ më të pasur. Këtu edhe duhet kërkuar arsyeja pse rrëfimi duket shpesh i stërzgjatur, krijohet njëfarë retardimi në të rrëfyer dhe që më së shpeshti vjen si rezultat i ndërhyrjeve në mënyrën “Ndoshta një meditim rasti për një luftë nuk do të ishte me këtë rast, i tepërt”. Në këtë mënyrë teksti privohet nga dinamika e rrëfimit dhe, njëherësh, krijohet bindja se ai me çdo kusht do t`u japë udhë mendimeve edhe atëherë kur ato i mungojnë, ose s`shkojnë në të mirë të vlerës së tregimit, herën tjetër. Natyrisht se në këtë tip të tregimit, që për bazë e ka meditimin dhe si i këtillë është shfrytëzuar mjaft në letërsinë tonë, nuk mund të flitet për farë mekanizimi kompozicional dhe kjo s`është dobësi, nëse brenda vetë tregimit ekziston një strukturë rrëfyese që obligon, pra një sistem sipas të cilit shqiptohen mendimet, meditimet a asociacione të ndryshme. Po e zëmë ngoje këtë të dhënë, ngase, derisa në tregimin për të cilin u bë fjalë, në mes më shumë, ekziston një ide qendrore, një rrjedhë e të rrëfyerit që për bazë ka asociativitetin, në disa tregime të tjera të përmbledhjes “Tri pika” të Bajram Sefajt shpesh mungojnë dhe këta dy komponentë. Autori rrëfen, ta zamë, për lojën me Tonin dhe për luftën me kuçedrën, por rrëfimi i tij, edhe përkundër fillimit që duket se premton, përfundon në mënyrë tepër të përgjithësuar, personazhi ndihet i dështuar, por i dështuar me shpresë, ngase e ka sulmuar kuçedra, që në këtë rast mbase shënjon të keqen, po e cila nuk konkretizohet. Mungon njësia e idesë, e kuptimit, e mesazhit artistik, prandaj teksti mbetet i parealizuar. Për një apo për arsye tjetër, të pasocializuara, pra, pa strukturë dhe pa potencial ideoartistik, që e kushtëzon komunikimin artistik janë dhe tregimet, ose t`i quajmë skicat: “Gur – gur bëhet mur. E rrugë?…”, “Shënime për drurin pa gjethe”, “Përmbytjes” dhe “Imcake”, ku autori mediton, apo vetëm regjistron fate njerëzish që pësojnë nga dashuria dhe nga naiviteti. Në këto tekste, që s`mund të merren për tregime, ngase thjeshtësimi i procedimit deri në drejtpërdrejtshmëri dhe mungesa e objektit artistik koherent s`krijojnë fare strukturë dhe intrigë artistike, më së miri provohet bota e ngushtë e ideve dhe rrëfimi telegrafik e kuptimisht i përciptë. Tregimet “Fatamorgana”, “Receta për vdekje pa brenga”, “Loja me shkronjën e pestë të alfabetit”, “Receta”, “Fragment nga memoaret e Tafilit” dhe “Retë ikin, ikin prej diellit”, duket se janë më të stabilizuara për sa u përket komponentëve që i përmendëm, por ato vuajnë ose nga skematizimi, ose ngrihen mbi ide e tema të shfrytëzuara moti në tregimin tonë. Përjashtim bën vetëm ndonjë detaj, ku autori zë ndonjë ide, po të cilën s’e zhvillon më tej, apo krijon ndonjë dialog dinamik, por sa vlen kur ai s`inkuadrohet në strukturën e tërësishme të tekstit. Them në strukturën e tekstit dhe mendoj së pari në tërësinë kuptimore të shkrimit, në nuancimet e idesë, sepse për strukturën e thënies, për dinamikën e bukurisë së saj këtu nuk mund të flitet.
