- Për romanin e parë të Bajram Sefajt « Parisi kot »
(nën prizmin e Dr FatmirTerziu, krijues dhe kritik i shquar letrar nga Tirana)
“Parisi Kot“, një prozë tërheqëse. Në këtë rast një kuptim që duhet kërkuar përtej organizmit të jashtëm gjuhësor. Një prozë e tillë nuk i prish të gjitha shenjat që e përcaktojnë, duke filluar që nga shtrirja gjeografike e deri tek përfshirja e saj në një strukturë me elementet e plota e që i japin kontekstin e plotë të fabulës që lidhet me Heminguein. Pra, për të mos nxituar në përcaktimin e tillë, gjithnjë nisem nga thelbi, gjuha dhe nga natyra e këtij stili dhe lloji letrar. Është një prozë që cek ritmin e një jete, ritmin e ‘qenieve njerëzore’.
Kështu, Ernest Heminguei, jo më kot ka thënë: “gjëja më e vështirë në botë është të shkruash një prozë të sinqertë e të ndershme për qëniet njerëzore”.
Por, jo më kot e ka përzgjedhur këtë thënie gazetari, publicisti dhe letrari me një rrugë më se 45 vjeçare, me shkrime të gjinive të ndryshme. Jo më kot Bajram Sefaj, ish gazetari i “Rilindjes” së Prishtinës, ish korrespodenti i gazetës “Vjesnik” të Zagrebit e shpreh me plot gojën e tij këtë thënie, që peshon në tërë volumin prej 200 faqesh të librit “Parisi Kot“, botuar nga Ndërmarja Grafike “Printing Press”. “Parisi Kot“, një titull kritik, me një pasonjë titrike nga redaktori Nexhat Halimi, reçensurë nga Sylë Osmanaj dhe Ali Mehmetaj, me dizajn dhe faqosje të Adrian Hasanit dhe me një përpunim të kopertinës nga Arsim H. Shala. Gjinia i përket romanit.
E gjitha e tendosur nën një merak përkujdesës deri në detaje nga vet autori, një gjë që bie në sy edhe kur hap fletën e parë të romanit, po aq edhe kur mbyll fletën e fundit të tij. Prozë ku përmblidhet një dukuri e caktuar, e përshkruar thellësisht nga fryma njerëzore. Në këtë roman njeriut si karakter i Bajram Sefajt, ka përqëndruar bëtëkuptimin e tij, besimin, filozofinë e tij jetësore, përvojën e hidhur e të trushtueshme, kalcin e qetë e të rrëmbyeshëm, amshin e ndukur dhe qetësinë e trazuar, përvojën e ndjekur këmba-këmbës duke u dhënë kuptim dukurive të botës që e rrethon në shtratin e një kulpe me emrin emigracion. Le të prezantojmë pak nga kjo molepsje tepër domethënëse që Sefaj e quan (post scriptum): “Ky tekst u shkrua me ndihmën (mbështetjen pa kursim) të interpretuesve tanë të njohur të muzikës popullore: N.P.,B.Q. dhe të dy shansonierëve francezë: Ch. A., S.A. Ky tekst, u shkrua me ndihmën e hidhur të një njeriu, të cilin tragjedia më e egër dhe më ironike, ditëve të fundit të jetës së mjerë, e bëri shkrimtar. Jean-Dominque Bauby, quhet ai shkrimtar…” Duke lënë mënjanë këtë ‘post scriptum’ dhe duke marë rrugën në udhëtimin e “Parisi-t Kot”, më saktë personazhit të tij, zbërthimi i mundshëm i fenomenit të rrugëtimit është shqetësimi i autorit. Ai pyet e ripyet veten, dhe në gjuhën e Ndrecit, njërit prej personazheve të tij ai përzgjedh retorikën: “Ç’është rrugëtimi? Udhëtimi ç’është vërtet? Ku fillon e mbaron rruga? Këto pyetje tendosen e tendosen në tërë lukuninë krijuese e shpotitëse derisa gjejnë përgjigjen e prerë: “Rruga nuk ka as fillim, as fund!” Dhe ndërsa ke harruar se përgjigja është dhënë, nis sërrish një dilemë tjetër me një fillim ose më saktë me ‘aty ku fillon edhe përfundon. Por është një rrugë që është fakt. Që duhet pranuar: është rruga drejt varrit. Drejt varrimit! Ajo është rruga e parë dhe e fundit. Rrugë e pranuar. Si fakt. Si realitet. Realitet i vetëm në jetë”.
Pasi e ke parë këtë ‘rrugë’ reale të detajuar dhe përshkruar me kujdes, artistikisht të kompletuar gjen dhe metaforën e mëtutjeshme ku në atë ‘rrugë’ më parë ka qenë dhe e ka bërë motra e tij e madhe. Kështu kishte përfunduar rruga njëshekullore jetësore e saj”. Pasqyrimi filozofik dhe tepër i mprehtë e bën në këtë pikë romanin e Sefajt, mjetin letrar tërheqës e të domosdoshëm për të analizuar thelbin e një ‘rruge’ që emigracioni ka sajuar të përcjellë nga aeroporti i panjohur i Sofjes, (në fakt çfarë rëndësie materiale ka kjo punë, thotë Sefaj) drejt asaj ‘piknike’ për një copë diell dhe pak hënë ku edhe haletë flasin në një gjuhë të huaj. Por ajo ditë e parë e muajit Korrik, që e bëri të gjallë aeroportin hiç, me rrëmujën dhe zhurmën shqiptare, që e kishte pronësuar sikur t’a kishte të vetin, zor s’e mund të përfshihet në pak rrjeshta, që në detaj kapërcehet me aksidentin e papritur të shqiptarit nga Kosova aty në rrugëtim e sipër dhe ndërthuret me historinë e të bërit vdekur dhe më pas po aksidentalisht të rringjallur. Një detaj artistik ky i përzgjedhur për të asfiksuar zhurmën tjetër të dhimbshme e për të sanksionuar miqësi të reja në botën Ballkanase, atë të njeriut që ndihmon dhe i gjendet njeriut në të keq, dhe më pas natyrshëm ‘miqësia mes këtyre dy familjeve, atë ditë e sot, është e madhe dhe e pathyeshme”, shton Sefaj.
Por historia e Ndrecit dhe rrugëtimi i tij s’kanë të sosur. Në Luksemburg ai shkoi me makinën e Mihalit, që kurrë nuk ia mësoi mbiemrin atij shqiptari që rridhte nga një familje e madhe shqiptare e që i thoshte si me një përkëdheli Mihal Grameno! Këtu, ndoshta shkujdesja ose rastësia për t’i shpëtuar monopamës logjike dhe lapsusit letrar autori katapulton paksa kur sjell detajin e këngës algjeriane në kasetofon apo gjuhën shqipe të harruar të Mihalit të lindur e rritur në emigracion. Ndoshta edhe mesazhi letrar i paraqitjes së Ndrecit që ‘kishte një hile, një lëngatë të fshehtë në shpirt, pse rruga për në Luksemburg e joshte si një magnet. Atje nuk shkonte as për të kërkuar strehim, as për kurrfarë qëllimi tjetër, pos pse shpresonte se atje, midis shqiptarëve, që sap o krijonin një koloni të re, do ta takonte bukurroshen flokëbardhë të Dukagjinit”, pastaj ritakon penen mjeshterore te Sefajt.
Dhe Ndreci i Sefajt “të gjitha do t’i jepte për të! Gjakonte vetëm t’a takonte! Sa për t’a parë. Sa për t’a ditur se në i ka flokët e bardhë. A i ka ende sytë e kaltër qiell? A i ka ende gjinjtë të gufuar, si më parë. E ka ende atë bel të hollë. Ato vithe të hedhura si më parë. A i ka ende gjinjtë e harlisur, thimthet e të cilëve ishin në luftë të përhershme me rrobër përmbi to…”
Gjuha komunikon me lexuesin thjesht. Është një kombinim i popullores me artistiken dhe figuracionin e pasur letrar. Aty ka pjesë e tëra. Është ndalesa, frymëmarja e domosdoshme dhe pikëtakimi tradicional. Aty ka një emër personal dhe aty rrotullohet formësimi tipik letrar. Një histori që të bën t’a lexosh. Një histori që bredh rrugëtimit të stisur. Dhe e gjitha rikthehet në një itinerar rrugëtim. E gjitha më pas ndalon aty në vendlindje, në Prishtinë.
Flori Bruqi shkruan “Ndreci vdes me shpresën se hirin që ia hudhin në lumin Sena, një ditë, një herë, nëpërmjet valëve të tij të puqet me ujërat që do të lagin tokën e atdheut të tij dhe kështu grimcat e hiut, copëzat e qenies së tij do të kthehen po aty prej ku kanë dalur”.
Krijime të tilla si “Parisi Kot“, vijnë në kohë, hapësirë e vend tjetër, por përcillen brez pas brezi si një modul përvojë dhe stili të ndërthurur. Sefaj ka realizuar një prozë të tillë, detyra jonë është t’a përcjellim atë.
