Nga: Emin AZEMI, shkrimtar nga Shkupi
Recension
Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, i udhëhequr nga dr. Skender Asani, po bëhet një zë i fuqishëm i afirmimit të vlerave dhe valorizimit të kritereve historike-shkencore për të kaluarën e lavdishme të këtyre trevave, që për shumë arsye kishin qenë të mbuluar me pluhurin e harresës. Tash së fundmi nga ky Institut doli edhe një vepër kapitale që trajton një nga temat më interesante që lidhet me komunitetin katolik shqiptar në Shkup. Autorët Skender Asani, Albert Ramaj dhe Natasha Didenko për herë të parë, në mënyrë të sistemuar dhe argumentuar, i ofrojnë lexuesit një panoramë shëtitëse nëpër kohë, duke na njohur nga afër me një sagë të gjerë familjesh bujare katolike në Shkup që kishin qenë vertikalja shpirtërore e shqiptarëve në fund të shekullit 19 dhe fillim të shek. 20.
“Familjet katolike shqiptare në Shkup” është një vepër me shumë rëndësi për vetë historiografinë shqiptare, sepse autorët përmes dokumenteve, fotografive, faksimileve dhe dëshmive të ndryshme fokusojnë vëmendjen e lexuesit në disa shtylla që e bëjnë kujtesën tonë historike të liruar nga mjegullimet e panevojshme, që në rrethana e kontekste të caktuara na u imponuan.
Për të dëshmuar autoktoninë e pandërprerë të shqiptarëve në qytetin e Shkupit dhe për të argumentuar këtë tezë, autorët ka qenë dashur që të hulumtojnë traditën, folklorin, gjuhën, fenë dhe në përgjithësi trashëgiminë kulturore të familjeve të vjetra katolike shqiptare. Ky objektiv që është gjithëpërfshirës në tërësinë e materialit hulumtues, zgjerohet me detaje përshkruese që si zanafillë kanë përpjekjet titanike të fisnikëve katolikë të Shkupit, personifikuar përmes familjeve Bojaxhiu, Serreqi, Ukajdari,Gjini, Ndreca, Marku e shumë të tjera, në funksion të ruajtjes së kontinuitetit të pandërprerë të traditës dhe mbamendjes kolektive shqiptare që nga antikiteti e deri në dekadat e mëvonshme të bashkëkohësisë sonë.
E vendosur mbi një bazament mjaft të fuqishëm argumentues, vepra në fjalë nuk kufizohet vetëm në observimet e tre autorëve, por shkon përtej duke marrë në shqyrtim edhe burime dhe autorë të vjetër antikë, me Shkupin si një nga qendrat parahistorike të civilizimit ilir dhe për rrjedhojë autoktonia e shqiptarëve në këtë qytet del si një hallkë materiale-shpirtërore e prezencës dhe vijimësisë iliro-dardane. Ky është edhe dimensioni më domethënës që e bën Shkupin të zë vend të merituar në kronikat dhe udhëpërshkrimet e shtegtarëve të ndryshëm që e kishin trajtuar këtë qytet si një nyje tregtare dhe rrugore që i lidhte akset strategjike më të njohura të Ballkanit, sikundër ishin: Via Dezeta (Shkup-Prizren-Shkodër); Via Egnatia (Shkup-Ohër Durrës, dhe nga ana tjetër Selanik-Konstantinopojë) ;Via Naisus (Nish – Singidinum(Beograd) dhe Via Sertika (Sofje – Adrianopolis (Edrene).
Arkitektura e librit “Familjet katolike shqiptare në Shkup” është e ngritur mbi punën hulumtuese të tre autorëve që si udhërrëfim kanë pasur materialet arkivore të familjeve katolike në Shkup, por edhe fonde të shumta të dokumenteve e fotografive të marra nga arkivat e ndryshëm europian (Arkivi Shtetëror i Vjenës, Arkivi Shtetëror i Luzernës, Arkivi i Qytetit në Budapest, Arkivi Piedestar në Budapest, Arkivi i Famullisë së Prizrenit, Arkivi Propaganda Fide në Romë dhe Arkivi i familjes Kukaj në Vjenë).
Homogjeniteti shpirtëror i shqiptarëve me shekuj ishte ruajtur përmes kultivimit të traditës autoktone dhe ruajtjes së mvetësive etno-psikologjike. Ky homogjenitet nuk do të kishte kuptim pa Ipeshkvinë Shkup-Prizren, bashkë me ipeshkvët dhe famullitarët që shërbyen në Shkup, duke filluar nga Pjetër Bogdani, e deri te Toma Raspasani, Dom Zef Ramaj, Lazër Mjeda etj. Të gjithë këta prijës, sipas burimeve që ofron ky libër, ndonëse mbanin veladonin e katolicizmit, me veprime konkrete ishin të lidhur me hallet e banorëve, duke iu ndihmuar atyre në emancipimin kulturor e kombëtar. Të ballafaquar me sfidat që impononte logjika e pushtimit otoman, këta ipeshkëv ishin edhe kronistë pedant të zhvillimeve në Shkup dhe më gjerë dhe kjo mund të dëshmohet në letrat dhe raportet që ata iu dërgonin jo vetëm Vatikanit, por edhe qendrave të ndryshme diplomatike dhe redaksive të gazetave evropiane. Kështu, bie fjala, Dom Zef Ramaj nga Stublla, një famullitar që gjithë veprimtarinë e kishte të lidhur me Famullinë e Shkupit, që njihet edhe si pagëzues i Gonxhe Bojaxhiut në Kishën Katolike në Shkup, më 27 gusht 1910, përpos fushëveprimit të tij fetar, ishte edhe mësues në shkollën shqipe pranë Famullisë së Shkupit, por edhe në Shkollën e Hekurudhës, shkollë elitare për kohën ku mësonin dhe fëmijët e diplomatëve të huaj. Jemi në kohën kur në Ballkan priteshin të ndodhin ndryshime dramatike gjeopolitike, kurse barra për të përballuar pasojat e këtyre ndryshimeve iu binte pikërisht këtyre përfaqësuesve shqiptarë të Kishës Katolike në Shkup. I tillë ishte edhe rasti me Dom Zef Ramajn i cili qe dëshmitar i masakrave serbe mbi popullatën shqiptare në Luftërat Ballkanike më 1912 dhe 1913, kur vakuumi i ikjes së turqve ishte mbushur me kronika rrëqethëse që si lajtmotiv kishin reprezaljet e soldateskës serbe e cila nuk kursente asgjë shqiptare dhe ishte pikërisht Dom Zef Ramaj që ato kronika ua dërgonte në formë letrash kancelarive të ndryshme evropiane dhe gazetave perendimore.
Në mendësinë publike që ishte imponuar me dekada kishte mbizotëruar teza se shqiptarët janë vetëm myslimanë dhe këtë tezë propaganda sllave e kishte përdorur për qëllime të veta, që në instancë të fundit kishte krijimin e arealeve civilizuese në kundërshtim me gjendjen faktike në terren. Dhe ishin pikërisht familjet katolike shqiptare në Shkup që e prishnin falcitetin e këtij diskursi civilizues, kurse libri që kemi në dorë është pasqyra më besnike e një kronologjie jo vetëm faktografike por edhe identitare që lidhej ngusht me shenjat dalluese të një etnie. Gjuha, arsimi, kënga, kostumet, mënyra e jetesës, ishte alfabeti shpirtëror i shqiptarëve, kurse katolikët shqiptarë të Shkupit i dhanë kuptim qenësisë kombëtare duke e integruar këtë alfabet në sfondin e përgjithshëm të civilizimit perëndimor, atje ku shqiptarët bënin pjesë. Libri i Asanit, Ramajt dhe Didenkos vë në pah pikërisht këtë poentë, ashtu siç del e pakontestueshme lidhshmëria e familjeve katolike shqiptare të Shkupit me përpjekjet për zhvillimin e arsimit shqip në Shkup dhe me rizgjimin kulturor e shpirtëror të shqiptarëve. Kjo kauzë emancipuese-kulturore e këtyre familjeve shquhet përmes një galerie personazhesh mjaft të spikatur që kishin vepruar në Shkup, sikundër ishin Kolë Bojaxhiu, Dom Ndue Bytyçi, Lorenc Antoni, Dom Gaspër Gjini, Vingjenc Gjini e ndonjë tjetër. Sikur kjo traditë të kishte vazhduar edhe në ditët e sotme, sigurisht që Shkupi do të ishte Vjena kulturore e shqiptarëve.
Prandaj edhe ky libër duhet të shërbejë si nxitje për brezin e shqiptarëve të sotëm dhe të nesërm, që famën e Shkupit të dikurshëm ta rikthejë me projekte emancipuese e kulturore, kurse traditën e katolicizmit shqiptar në këtë qytet ta vendosë në parametrat konkurrues më botën e qytetëruar, atje ku gjithë shqiptarët synojnë të jenë.
(Gazeta KOHA, Shkup, 18.7.2018)
www.koha.mk/shkupi-i-dikurshem-vjena-kulturore-e-shqiptareve/
