Shokët e Sylës, çobanët e Turjakës

Sinan Kastrati, Suedi

Vazhdon nga numri i kaluar ”Fëmijërinëa e Sylës, turjakasit tim”, Drini.us, 26 Tetor 2021 në rubrikën ”Dossier”

Nga Ditari im (3)

Dhe ashtu i lodhur Syla gjithë kohën kishte pare ëndërra kur ishte çoban në Turjakë. Syla u zgjua me po ato mendime të trishtuara e të frikshme por edhe mallëngjyese.
….
Syla ishte i lidhur me odën e burrave. Ay vinin njerëz nga më të ndryshmit, si miq të ish gjyshit dhe mysafirë. Në Turjakë kur vinin mysafirit gëzoeheshin edhe fëmijët sepse gratë gatuanin e zienin ushqime të shishme. Syla ulej në fund të odës e nuk guxonte të fliste.
Xhaxhai kishte thënë se fëmijëve vetëm luga e pasulit duhet me iu çel gojën që do të thotë, ata nuk duhej të flsnin kur kishte burra e mysafirë në odë .
Nëse ndodhte që xhaxhi Gani i thonte:
-Sylë ma qet pakëz ujë, ma afron legenin me marrë abdes, atherë Syla gëzohej që edhe ai është i zoti me shërbye dhe është i barabartë me djemtë e xhaxhait, është pjesë e odës.
……
Sylës në ëndërr i doli përpara Vefaja i Sadrisë i cili i lutej që edhe ai të shkoj te ai e Vefaja kishte vdekur në Prizren. Vefaja ishte një nga tre moshatarët që luanin më së shpeshti, bashkë me Sylën (Sylyman Avdinë) e Jakup Balinë.
Vefaja i Sadrisë ishte një fëmijë që kishte një fëmijëri të dhimshme. Ndodhte që kur ai e kishte rendin që të merr djath, vezë ose ndonjë pulë, që si çobanë që ishim çdo ditë e bënim me rend se njëri nga çobanët duhet të merrnim ushqime nga shtëpia, vezë, pula, pite e djath. Nëse e zinin Vefajën duke e marrë djathin mësheftas, Gjyla e Shaqës bërtiste me të madhe që Vafaja e paska marrë djathin e pastaj, Ganiu, xhaxhai i vogël i Vefasë ia merrte djathin dhe ia jepte disa shuplaka.
Njëherë, Vefaja e kishte marrë djathin në fllanik që ishte afër ahurit ku ishin lopët dhe e kishte mëshefur në pelenat e palara të një fëmiu. Po si fëmi, ata nuk e kishim gajle se ku e me çka i ka pshtlellë por a ka prue diçka me hëngë. Si çobanë ata mbanim me vete kripë e pastaj, pulat e vjedhura i piqnim në mal dhe i hanim së bashku.
Njeherë tjetër kur iu kishte cofur një lopë, Syla, Jakupi, Sylymani e Vefaja kishim shkua e ia kishim nxjerrë zorrët nga barku dhe i fryenim deri sa ka ardhur Sefer Imeri e na ka ndjekur por nuk mundi me na zënë. Zorrëve iu vinte erë e rëndë por ata nuk donin të ia dinin. Kështu ishin fëmijët e Turjakës, “lojrat” e tyre ishin ato që i kishin.
Gjyshi i Vefajës 1*), Shaqa kishte tre djem e dy qika. Me gruan e parë, që ishte bijë e Grandëve të Vll. Drenofcit 2*), kishte vetëm Sadriun. Por pasi i kishte vdekur gruaja e parë, ai ishte martua me Xhylën, nga Patoku, katund përtej Majës së Kaznikut. Me Xhylën kishte dy djem, Fazliun dhe Ganiun e dy qika, Zelfinë dhe Fatimen.
Vefaja i ”ruante” lopët por kur ndodhte që i humbnin në mal ose hynin në arat me grurë, kallamoq, palari i katundit, Pajazit Goçi iu grahte lopëve deri te dyert e Shaqë Tushës dhe për çdo lopë duhej pagua një çmim (denim) nga 1o kgr. Kallamoq (misër). Për këte, Ganiu e rrihte Vefajën që nuk i ruante si duhët lopët prandaj edhe Vefaja nuk kishte besimin që duhet ta ketë nipi për xhaxhain.
Po kjo nuk i ndodhte vetëm Vefajës. Edhe Jakupi ishte një nga çobanët fatkeq. Atij nëse i humbnin buallicat, ai qante derisa i gjente sepse frigohej të shkonte në shtëpi sepse edhe ate e rrihnin, por edhe ishte inatgji 3*).
Me Jakupin Syla shkonte më shpesh me gjâ (bagti). Ai njëherë në fund të Murrizit, ku kishte lisa vetëm të Qarrit e Bungut deri në 30 metra e pau një strofull (fole) të Orrlit 4*) me zogj. Syla i lutet që të mos hyp në lis sepse lisi ishte i lartë dhe mund të rrexohej dhe mund ta sulmonte edhe shqiponja. Jakupi pasi u ngjit dhe e mori një zog shqiponje që ishte sa një pulë, erdhi shqiponja nënë me të shpejtë. Shqiponja menjëherë e sulmon Jakupin dhe ai duke e mbrojtur kryet, bie nga lisi dhe e then dorën, brinjët dhe kokën dhe këmbët…

Shqiponja, e gatshme për gjah

Njherë tjetër, kur laheshim në lumin Mirusha, Jakupi këcen nga lartësi në lum dhe bien ë një hu gardhi. Fati deshi e edhe kësaj radhe Jakupit nuk iu ngul huri në kokë, por disa muaj deri sa u shërua nuk mundëte të lëvizë kokën.
Jakupin e kishte më afërmin, djalë axhe. Syla ishte më halllig e Jakupi ishte shumë më i fortë dhe kur rrokeshin, Jakupi e rrëxonte Sylën. Kur luanin cicmic 5*), cili humbëte lojën i përziente “gurët”, që i vendosnim mbi një rrasë e pastaj ziheshin dhe e goditnin shoqi-shoin me grushta por nuk kalonte shumë kohë e përsëri pajtoheshin.
Ama njëherë, kjo zënkë e Sylës me Jakupin ka mundur ti sjellë një tjetër zënke me një çoban tjetër, Ramiz Hasanin. Ai kishte qenë i mëshefur në mal kur Jakupi e Syla ishin “rrehur” dhe mmenjëherë del në “ledinë” Ramizi dhe e shtyn gati sa nuk e rrëxon Sylën duke mendua se tash ata janë “prishur” me Jakupin. Edhe Ramizi ishte më I forte se Syla dhe mendonte se ka ardhur koha që ta tregoj vehten me Sylën. Jakupi menjëherë i afrohet Ramizit dhe me gishtin tregues ia tregon vendin. Kjo ishte e mjaftueshme për Ramizin i cili iku te lopët e veta ndërsa Sylën e gëzoj afërsia e Jakupit që kur është në pyetje afërisa familjare, çkado tjetër është e parëndësishme.
Syla atherë i tha Jakupit se ka ”Bakllasarmë”, një pite me hudër dhe e nxori nga çanta një copë të madhe pite që ende avullonte sikur të kishte dalur nga tepsia mu tash.
Jakupi hante sa dy herë Syla ndërsa Syla me pakë bukë e kalonte bukën. Shpesh bukën që e merrte në jangjik (çantë) ia jepte qenit që nuk i ndahej.
Sylyman Avdia ishte kusheriri tjetër që luanin bashkë por si çoban Sylymani, nuk i ruante delet e lopët. Ishte Isniu e Haliti ata të cilët për nga mosha ishin më të mëdhenj se Syla (shkurt për Sylymanin). Me Sylën, luanin kur e kishin ”ditë të lirë” osen ë mbrëmje kur ktheheshin nga bjeshka me dele. Atherë, në ”Ulicën e Aliagëve”, dilte Syla e luanin ”Teze” e ”Peta”.

Shkâmi ku uleshin gratë e pushonin, në të kaluarën e afërt pothuaj në të gjitha shtëpitë tradicionale.  

Një nga çobanët që nuk i bëhej kurrë vonë, ishte edhe Haxhi Dina. Haxhiu, nuk gërrzhitej fare a i kullosin lopët a jo, ai humb ndonjë a jo. Ai ishte deti. Haxhiu afrohej dhe shoqërohej me Sylën e Jakupin, Vefajën e Ramiz Hasanin. Disa çobanë të tjerë, Demir Ahmeti e Met Alia, lopët i qonin në pjesën tjetër të maleve, në Çukë, Petran e deri në Carravranë.
Edhe Sylës që kur ishte i vogël, i kishte vdekur nëna, Hajrija e cila ishte bijë e Malokëve të Pllaqisës. Por si duket më shumë iu vinte keqe moshatarëve- kusherinj të Sylymanit për vdekjen e nënes se sa sa vetë Sylymanit.
Kur Syla filloi të rritej e të kuptonte, Ganiu e miftari ishin ndarë. Tash për Sylën fillon një jetë e re.
Ai edhe pse i ri e me trup të njom si shtalb 56), duhej të kujdesej për nënen e për çdo gjë tjetë që kishte nevojë shtëpia. Ai duhej të dilte të dera e oborrit e të iu hapte derën mysafirëve që vinin, të iu dëshironte mirëseardhje, të iu piqte kafe e t`ju shkepte duhan, kur baba nuk ishte në shtepi.
Syla tash, I duhej të shkonte më rrallë në shtëpi ku ishte vetëm nëna e cial i bënte të gjitha punët që nga mëngjesi kur i milte delet, zinte mazën e zinte djathin, gatuante, fshinte … por nuk ankohej sepse e mbante sevdaja, e gëzonte djali që po i rritej e shtëpia do ti shtohej …

Një lloj shqiponje (marre nga Wikipendia, sued.)

1*) Vefajë
Kur kishte lindur Vefaja, djali më i madh i Sadri Shaqës, mysfair paska qenë Vefaja, djali i Shaqir Efendisë nga Prizreni dhe sipas adetit, nëse një mysafir qëllon kur të lind ndonjë fëmi, i zoti i shtepisë ia lë emrin e mysafirit.
2*) Grandëve të Vll. Drenofcit, halla e Avdyl Krasniqit, babait të Xhevë Lladrofcit-Krasniqit
3*) INAT m. bised.
1. Ndjenjë shqetësimi, trazimi e hidhërimi që na pushton kur nxehemi me dikë a për diçka; humbja e gjakftohtësisë, e durimit etj., zemërim, egërsim. Inat i madh. Në inat e sipër. Mori inat. Ka inat. Shfryn (nxjerr, e përmban) inatin. E zuri (e kapi, i hipi) inati. Më vjen inat. I ra inati. Flet (përgjigjet, thërret) me inat. U tërbua (plasi) nga inati. Qan nga inati. Inati — dëmi i kokës. fj. u.
2. Ndjenjë pakënaqësie, zemërimi, hakmarrjeje a armiqësie kundrejt dikujt, urrejtje për dikë a për diçka; mëri. Inate të vjetra. Mban inat me dikë. S’ka më inat me të. E ka marrë inat. E kam inat dikë a diçka e urrej. I mbaj inatin i rri i zemëruar, i mbaj mëri gjatë. Ia kam inatin ruaj ende një ndjenjë pakënaqësie, zemërimi, urrejtjeje etj. ndaj dikujt, i mbaj dikujt zemërimin e përpiqem t’ia nxjerr. E pa me inat. Ia bëri për inat.
3. Kokëfortësi, kryeneçësi. Inat prej derri. E mori me inat një punë. Nga inati nuk e bëri.
Për inat (si për inat) fj. ndërm. për fat të keq, për dreq. Për inat të dikujt për të zemëruar a për të inatosur me qëllim dikë. Sa inat! fj. ndërm. sa keq! E bëri me inat me dikë e bëri me bast me dikë, u hëngër me ngulm me dikë për një punë. S’është me inat (s’është punë inati) nuk ia del dot me të keq, nuk mund të arrish gjithnjë me forcë atë çka dëshiron. Ha inat shih te HA. Ka lidhur inat shih te LIDH. Ia nxori inatin dikujt e trajtoi keq dikë a e ndëshkoi pa të drejtë në inat e sipër; gjetiu e kishte inatin e gjetiu e nxori. Nxjerr inatin (dufin) shih te NXJERR 28. S’vihet inat me dikë a me diçka nuk ia del dot me dikë a me diçka, nuk mund të hahesh me të, nuk mund ta mposhtësh. Kija inatin dhe foli hakun! (kija inatin, po hakun mos ia ha!) jepi dikujt atë që i takon, vlerësoje drejt dikë a punën e tij pavarësisht nëse të pëlqen a s’të pëlqen, rri shtrembër e fol drejt.

4*) Orrl-a, në Turjakë i quajmë shqiponjet.
SHQIPONJË f.
1. zool. Shpend i madh grabitqar, me sqep të kthyer, me kthetra të gjata e të forta dhe me sy të mprehtë, që rron në male e në stepa dhe mbahet nga shqiptarët si simbol i lirisë e i trimërisë; shqipe, shkabë. Shqiponjat e maleve tona. Krahët (kthetrat) e shqiponjës. Sy shqiponje. Fole shqiponje. Sulet si shqiponjë. Më mirë shqiponjë një ditë, se sorrë një vit. fj. u.
2. fig. Njeri trim, i guximshëm, sypatrembur e krenar; njeri shumë i zoti e i shkathët. Shqiponjat partizane. E ka shqiponjë këtë djalë (këtë vajzë).
3. bot. Bimë shumëvjeçare zbukurimi, përherë e gjelbër, me gjethe të mëdha e të prera thellë, që u përngjajnë krahëve të shqiponjës, luleshqiponjë.
Shqiponja dykrenore vizatim i një shqiponje me dy krerë në stemën dhe në flamurin e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. Shqiponja nuk ha miza fj. u. njerëzit e shquar nuk merren me çikërrima e me gjëra të ulëta.
Në suedishte kemi fjalët: Örnar për shqiponjë dhe
Falk për skifter (?).
Në gjuhën shqipe, në të folmen lokale kemi edhe fjalën ”Gjeraqinë”, që ishte edhe në fjalor.
GJERAQINË f.
1. zool. Shpend i madh grabitqar, me pendë të larme, me krahë të gjatë dhe me kthetra; petrit.
2. fig. Grua e shpejtë dhe e shkathët.
3. Përd. mb. sipas kuptimit 2 të emrit. E ka nusen gjeraqinë.
5*) Cicmic m. –
Lojë me dy lojtarë, të cilët vendosin dhe lëvizin nga nëntë gurë mbi një figurë prej tre katrorësh të vizatuar njeri brenda tjetrit e të ndërprerë me vija në mes; nëntësh. Luaj cicmic.
Renditja e gurëve të kësaj loje në dy treshe njëra pranë tjetrës, që të hapen e të mbyllen njëkohësisht me një gur. Bëj cicmic.
Luaj cicmic e sjell rrotull diçka a dikë pa i dhënë rrugë; bëj një punë sa për të kaluar kohën.
6*) SHTALP m. (nga shtalb)
Grurë a misër që është ende i njomë, i butë e me lëng si qumësht.
përd. mb. Shumë i njomë, ende i njomë. Grurë (misër) shtalp. E ka mishin shtalp ky qengj.
përd. mb. fig. I papjekur. Është ende shtalp. E ka kokën shtalp. mospërf. është fare i papjekur (për të rriturit).

Vazhdon

Malmö, 28 tetor 2021