Simbioza dhe simbolika etnike

_____

Libri “ULQINI Arkitekturë e Adriatikut”, me autorë Musa Jupollin e Mentor Thaqin, është shembull i rrallë për ndertimin e një ure miqësore në fushën e traditës dhe të letërsisë shqipe. Ky bashkëveprim kulturor, në letërsi e kulturë i bënë ata të veçantë, dhe shembull për krijuesit shqiptarë në Diasporë.

Musa Jupolli nga Llapi e Mentor Thaqi nga Dukagjini, i pari me qëndrim në Francë e tjetri në Gjermani, kanë dëshmuar se kur duan edhe mund të bëhet, ata nuk i ndajnë doket dhe zakonet krahinore, përkundrazi vlerat e krahinarizmit i kthyen në virtyt të njerëzores e kulturorës, qoftë në fushën e artit e qoftë në atë të letërsisë. Ata bëjnë libër e letërsi, ku bashkërisht, gjerë më tani i kanë botuar shtatë vepra të përbashkëta, përkatësisht si bashkautor. Libra që duhet vlerësuar për mozaikun tematik, për frymën e bashkëveprimit e të bashkkrijimit, duke ndërtuar një simbiozë tematike të vazhdimësisë e jetëgjatësisë, pa hile e smira ndërmjet dy krijuesve. Ky gjallërim e veprim i llojit të vet dhe mbase i veçantë është shembull për tu emituar. Këta dy autorë, kanë dëshmuar se kur dy veta, dy organizata a dy shtete duan dhe dëshirojnë, çdo pengesë a paragjykim lehtë mundet për tu tejkaluar. Pra krahinat dhe traditat e tyre të ndryshme nuk janë fajtore, fajtor qenkan njerëzit, është egoja e tyre që krijon përçarje. Mentor Thaqi dhe Musa Jupolli, kanë bashkuar vlerën dhe njerëzoren në një libër. Pra libri “ULQINI Arkitekturë e Adriatikut”, ka këtë simbiozë unifikimi të vlerave dhe mendimit pozitiv. Libri hapet me vargje poetike dhe me një shkrim prezantues, shkruar nga Musa JUPOLLI:

“Ulqin,

Unë dhe Noli në bisedë anës Bunës, anës lumit që loti e njelmon ujin pa dashjen tonë dhe e ëmbëlson fjalën e dhënë për këtë Perlë t’Atdheut!

Ulqin, qytet i historisë, i legjendave, mite e mitologji Ulcinium Ilir!”

Pastaj M. Jupolli prek rrënjet historike, etimiologjike e etnografike të qytetit historik e antik, që shtrihet buzë Adriatikut. Për të shkuar tej në lashtësi kur, “Në vitin 1405 Ulqini bie në ndikim të Venedikut, deri më 1571 kur e pushtoi Otomani e deri më 1881 ku Fuqitë e Mëdha si me gërshërë i prenë “rrobën” tokave shqiptare, dhe që nga ajo kohë Ulqini me Malci janë në shtetin e Malit të ZI!”, (M.J. faqe 7.) Pastaj Musai i kthehet etnografisë e kulturës shpirtërore duke përshkruar peizazhe e pamje mahnitëse të florës dhe faunës së kësaj zone: “Muze të traditës, restorante, rrugica të dashuruarve si dhe arti i jetës në det e qiell të Ulqinit kanë atë delikatesë që peti e piktori i dhanë ngjyrën dhe zërin ULCINUMIT të shekujve!”… por pa dyshim është, “Ulqini, misteri i para shekujve, ekonomi, politikë e kulturë në shenja të arkitekturës, Teuta ajo mbtetëreshë, e dyta nuk ekziston, bukuri që romakët i përkuli”… dhe pa asnjë krahasim tjetër, “Ulqini një bregore e bukur, peizazhe piktoreske, i pasur me lule në martesë me historinë”, (po aty, M. J. faqe 9), dhe për të dëshmuar se “Ulqini është frymëzim vargu, frymëzim arti, hyjnesha e tij e bukurisë”, dhe me “Tivarin dritaret e para në Adriatik!”, qytet me një histori që tjetër kund nuk ka.

Sikur të qëndronte ndanë njatij shpati a diku në maje bregu, jo jo, ai rri me sy hapur në rrjetin social Facebook, nga aty kundron e kujdestaron sivëllai i tij Mentor Thaqi, i cili me një eho të sterzgjatur thërret të vëllain dhe pasi ai nuk i përgjigjej, do t’i shkruaj: “Pasha ullishtat e Valdanozit, gurët dëshmitarë prej Teute te Gjergj Balsha e deri te Servantesi dhe Hajro Ulqinaku, pishat që dimrit puthin Detin e verës puthin Qiellin,… pasha hapat e mi prej Ulqinit të vjetër e deri te Ura mbi Bunë në ishullin Ada, pasha peshkun galan si lëkura e ulqinakut, (pjekur në diell), m’i shpurise gacat e mallit dhe vrushkujt e vlimit shpirtnor, më testove mos përmbajtjen e prekjes shpirtnore! Ah Bal, ma bashkove SAGEN ARBNORE në kështjellën e Dulciumit tèm!”, (M. Th. faqe 11.)

Këto rreshta që cituam nisin librin, por paraprakisht këto shkrime kanë qenë të publikuara si tekste të lira, si përshtypje të rastit dhe qastit. Më vonë janë strukturuar në libër, e duke u afruar brenda faqeve, mendimet i bëjnë karshillëk njëri – tjetrit, jo për ta minuar e shkatërruar, por për ta mbeshtetur e për ta sforcuar një klimë një frymë dashamirësie që po ngjitej lartësive të letërsisë e bashkëbisedimit letrar. D.m.th. se Musa Jupolli dhe Mentor Thaqi, simbiozën e bashkëveprimit e kanë bërë sinonim të jetës së tyre kulturore e artistike. Kjo dyshe përbënë binomin më karakteristik të urtësisë e vëllazërisë, në mes të vëllezërve të një gjuhe e të një gjaku, vëllezërve me të njëjta tradita e zakone që i ka me bollëk hapësira jonë artistike, etnografike, kulturore e letrare, vetëm ato vlera duhet me i kërkuar dhe me i gjetur?! Pastaj me i marrë ato vlera e tradita që na bashkojnë, që na ushqejnë me mirësi, që na freskojnë shpirtin me ujë Ereniku a Llapi, ose për tu dehur me raki e verëra që na ngashërojnë, dhe këtu s’ka dyshim, vetëm duhet punuar e vepruar njësoj, si një unison që do t’iu sjell dobi jo vetëm këtyre dyve dhe dy krahinave nga i kanë rrënjët e fisme, por tërë një komuniteti artistik, pa dallim moshe e gjinije, pa dallim feje e besimi, aq më pak ndarje Jug e Veri ose Lindje dhe Perëndim. Ky Duet Letrar e Kulturor, ka dhënë shembullin më të mirë të mundshmes, duke krijuar atë simbiozën kanunore e besatore, artistike e letrare për t’ua pasur zilinë, sepse “I gjithë Atdheu është brenda shpirtit të poetëve”, është shprehur Kujtim Stojku, një mik tjetër i tyre, (faqe 13.)

NË ZALLIN TËND ULQIN

Shkrova e vizatova hartën kombëtare,

Valët e detit i përpijnë, i futën në gji,

Në shërim të shpirtit tim.

N’breg të Bunës kur u ula,

Një zë i ëmbël zgjoi kujtesën time,

Loti n’lumë më pikoj,

E jona bashkëbisedë me melodi t’artit,

Njëmijë here më e fuqishme se çdo luftë

Lindje n’ideal filozofia ime…

(M. Jupolli, faqe 14.)

Vargjet “Shkrova e vizatova hartën kombëtare,/ Valët e detit i përpijnë, i futën në gji”, janë drithma që metaforikisht paraqesin fatin e atdheut, hartat e të cilit i fshijnë e i përpijnë interesat e Fuqive të Mëdha, në dëmë të atdheut që NE nuk e bëmë kurrë siç pretendojnë e dëshirojnë këta dy poet e atdhetar gjithnjë të pandarë.

Kjo lidhje e tyre miqësore, kjo lidhje fisnore, kjo lidhje krahinore është në funksion të Lidhjes Kulturore e të Kanunit Artistik të Shqiptarëve. Kjo marrëdhënie e tyre kaq e ngushtë ka shtrirë ndikimin e vet edhe te qindra shkrimtarë të tjerë të cilët jetojnë e banojnë kudo në vendet e zhvilluara të kontinentit dhe përtej tij. Kjo përbashkësi kulturore është frymë e re dhe thirrje e Atdheut, ndërtuar prej “Shkallëve t’panumërta/ që ngjitjet veç shtohen/ synim është naltësia”, (faqe 34), ka theksuar Mentor Thaqi, i cili na tregon se edhe “Tuzi shqip foli”, (faqe 24). Pra, kjo lidhje e tyre kaq e fortë, në mes gjakut e vlerës që ka fjala artistike janë lidhje të afërta artistike, në mendim dhe në poezi. Simbioza e tyre simbolizon traditën etnike, kulturore e gjuhësore e shprehur në dhjetëra e dhjetëra vargje dhe nëpër shumë libra të tyre. Por brenda këtij libri është poezia “ULQIN” nga Musa Jupolli dhe ajo “ULQINI” nga Mentor Thaqi, të cilat kanë afri dhe ngjashmëri në qasje në motiv, por janë dalluese në interpretim. Edhe kështu siç janë motivin për Ulqinin, sa e mbështesin po aq e plotësojnë dhe e lartësojnë:

Musa Jupolli: ULQIN

Sa m’vinte gjumi n’sy

Nuk deshta t’më gënjejë,

Bukurinë e Ulqinit

Me peshkun e artë mbështjellë në folje,

E simjet, simshekuj

Gjeta emrin e gravuar

Në kujtesë të një fotografie bardh’e zi,

Dashurinë e ndaluar në pellazgjishten time,

Hë Herodot, aty ku t’u ndal dora

Gllënjkë ulliri zërin në fyt ma liroj,

N’atë lum Buna n’det

N’mjaltë e n’krip loti m’pikoj,

Ulcinjumët më thanë:

Rrisk e ke penën n’dorë,

Nëse kjo tokë nuk është parajsë

Dora mu thaftë!

(M. J. Gusht 2019, faqe 25.)

* * *

Mentor Thaqi: ULQINI

Në një mbrëmje të ngrohtë Gushti,

rreth e rreth Kalasë i rashë,

nuk ka n’Botë si Dulcinumi,

vetmevete t’madhe thashë.

Kulla e Balshajve mbi atë koder,

qindra vjet rrin karshi,

i bën hije Plazhit t’Vogël,

ballë-përballë me qësendi.

Valdanozi si n’përrallë

me njëmijë trupa ulliri,

në breg t’Detit zbret shkallë-shkallë,

zalli i tij në botë më i miri.

Prej Gryk’s t’Bunës, në Tivar,

Anamal, Shas e Shestan,

vend më t’bukur për beqarë,

në tërë botën gjetur s’kam.

(M. Th. faqe 26.)

Pra, kjo simbiozë tematike do të plotësohej edhe më mirë sikur të lexoheshin shënimet e më hershme brenda këtij libri në të cilën janë trajtuar në forma të ndryshme, Dulcinumi, Balshajt, Deti, Zalli (Rëra), kripa dhe bukuria përrallore e Ulqinit me rrethinë që i ka përmbushur me motive të dy poetët. Në anën tjetër, simbioza e poetëve e derdhur si djersa në përkushtimin poetik për Ulqinin, është vjelë në Llap e për tjetrin në Dukagjin, por mëltim të mirë dhe tradita të vyeshme kanë të gjithë shqiptarët pa dallim moshe, gjinije krahine e besimi, prandaj edhe simbiozat e tyre kanë ngjashmëritë sikurse edhe dallimet dhe divergjencat e mundshme. Por e përbashkëta për të gjithë është Atdheu Ynë, është gjuha dhe tradita, së këndejmi janë librat dhe këngët që me pasion këndohen, janë vlerat e shumta morale, kulturore dhe krijimtaria letrare e artistike të cilat kanë afruar shqiptarët e krahinave të ndryshme, i kanë afruar besimet fetare, kanë përafruar moshat e ndryshme dhe kanë lartësuar Besën dhe kultin e Plisit, që s’ bashku të gjithë e bartim mbi kokat tona. Besa e Plisi, a nuk janë simbolikë dalluese nga rraca e popuj të botës, andaj Musa Jupolli dhe Mentor Thaqi, kanë ringjallur thënien e Rilindasve, “T’mos na përqajë Kisha e as Xhamia”, t’mos na prishin as veset e kqija, t’mos na ndajnë doket e zakonet e krahinave të Atdheut, sepse Shqiptaria është mbi të gjitha. Dhe kjo nuk do të ndodhë kurrë sepse “Llapi e Shkodra i shkruajnë letër Evropës”, duke e qartësuar se “N’shqipe t’zgjodha Evropë t’emërova”, kështu poeti Musa Jupolli thotë se: “Evropë: Kur flet Llapi e flet Shkodra, flet e tërë Shqipëria”, (M.J. faqe 28.)

Simbol i përbashkët i këtyre dy poetëve është libri, është poezia, është e njëjta dhembje, po aq e njëjta dalldisje bukurive të atdheut, dhe më tutje njohja e tyre për etnogjenezën e kombit, për vlerat historike e për fatet tragjike që pësoi kombi ynë. Natyrisht simbiozë e përbashkët për ta janë shkronjat e njëjta dhe mendimet e përafërta. D.m.th. këta dy poetë kanë shenja afruese, dhe çdo gjë ka funksionuar. Ata gjerë më tani i kanë shtatë libra, zhanresh të ndryshme, ku janë bashkautor, dhe të ndërlidhur edhe nëpër të gjithë librat tjerë, gjë që mund të cilësohet si fenomen i rrallë në kulturën dhe librin e sotëm shqip.

Ja si shkruan në poezinë “Letër Vëllaut”, poeti Mentor Thaqi:

Po të shkruaj letër

në k’të natë me hënë,

nga Kalaja e vjetër,

siç të pata thënë!

Vërtetë bukur qenka,

si më pate thënë,

Kalaja me bedena,

dhe Deti nën Hënë,

Te Kulla e Balshajve,

ngritur mbi k’të kodër,

ngjashëm si Rozafa,

Shqiponjë përmbi Shkodër!

Ta shkrova k’të letër,

i dashur vëlla Etnik,

n’pushim verën tjetër,

shihemi në Adriatik!

S’po zgjasë më tepër,

“tung” nga unë Butrinti,

shpejt vjen vera tjetër,

bashkë na pret Ulqini!

(M. Thaqi, poezia LETËR VËLLAUT, faqe 47.)

Kjo mendësi dhe kjo sivëllazëri e futur edhe në funksion të artit, është mënyrë konvencionale e veprimit të tyre, për të ndertuar një koncept të bashkimit dhe veprimit si bashkëveprim dhe si mundësi për të vepruar e krijuar bashkërisht. Jo vetëm në librin “ULQINI Arkitekturë e Adriatikut”, por kjo mënyrë e bashkëveprimit të tyre është shenjë a simbol i prekur me dorë. Si dukuri veprimi dhe si veprim krijues, përfaqësohet nga një kulturë tolerance e mirëbesimi e cila lidhet drejtpërdrejt me traditën shqiptare, me tiparet e përbashkëta për tu paraqitur si Njësh i ideve të ndryshme dhe i mendimit të njejt! Kjo ide, e shndërruar në mishërim e përkushtim është ideali i tyre i përbashkët mu aty, “Në nimfat e bjeshkës aty ku Zanat e Malit kuvendojnë/ E Malit e Malcis’ kjo lahuta jonë, Lahuta e Malcis’”, (M. J. faqe 110.)

Ky besim krijues dhe kjo dashuri e kthyer në Besë, tashmë është zgjeruar edhe për të tjerë. Këta dy poet, gjithnjë në shërbim të të tjerëve, qoftë në Ditën e PLISIT në Junik, e qoftë në Tempullin e Librit PJETËR BOGDANI në Prishtinë, pastaj të gjithë, të gjithë n’Kishën Katolike PËR ATME E FE në Llapushnik të Drenicës, do të prijnë pikërisht këta dy Burra, bashkë me karvanin e Shkrimtarëve nga Diaspora dhe qytetar të tjerë, janë nismëtarët për ta siguruar në UNESCO, PLISIN E KOMBIT TONË, të cilin kusar e grabitqarë dinjnë ta vjedhin. Shqiptari kudo që është, dhe Plisi që ia zbardhon kokën janë tonat, është zakon yni!

Vepra “ULQINI Arkitekturë e Adriatikut”, si e tillë është tipar kulturor i urtësisë dhe menqurisë që duhet t’i shërbej kombit tonë, sepse ajo lëvron historinë, kultivon traditën dhe vetëdijson dijen dhe mbamendjen Kombëtare!…

___

St. Gallen, 01.08.2023.

Shefqet DIBRANI