Bajram Sefaj (1941), gazetar dhe shkrimtar, nga Kosova, këtu e 25 vjet, jeton e krijon në Francë. Një kohe, bajagi të gjatë. ishte në Paris. Tani e sa vjet është në qytezën Gaillad të Francë, krejt afër Gjenevë së Zvicrës. Ndërkohë, Sefaj, ka botuar afër 30 libra gjinish të ndryshme, letrare dhe publicistike. Disa vëllime me tregime, për të rritur dhe për fëmije, disa romane, një dramë, një vëllim me poezi për të rritur, shumë librave publicistikë. Disa nga veprat e Sefajt janë përkthyer në kroatisht, rumanisht dhe, në gjuhën frënge, natyrisht.
S’ka atdhe të dytë, pos të parit, të pandarit!
(Bajram Sefaj, që jeton e krijon në Francë,(pak në Francë, pak në Kosovë), siç preferon të thotë ai vetë, pozitivisht iu përgjigj ftesës së gazetës tonë për pjesëmarrje në këtë anketë (intervistë). Këto janë përgjigjet e tij).
I nderuari Bajram Sefaj, HEJZA, një faqe e re për kulturë, art dhe letërsi, ka planifikuar që të botojë një seri intervistash me krijuesit tanë që jetojnë jashtë Atdheut të tyre. Andaj, Ju kemi përgatitur ca pyetje, për të cilat besojmë se do të gjeni pak kohë që t’u përgjigjeni. Urojmë, që në këtë kohë pandemie, të jeni me shëndet të mirë.
Pyetje: Larg atdheut, larg vlerave kulturore të kombit, me valixhet plot kujtime, ndrydhur në vetmi e përmallime, lemëritur nga pesha e papërballueshme e asimilimit – ky është motivi krijues, apo, është ai fat që i ndjek të mërguarit për të bërë letërsi të mirëfilltë. Dikur, krijuesit nga diaspora, shqetësimet letrar si rrjedhojë e rebelimit shpirtëror anti-pushtet (disidenca), i orientonin në krijimin e kryeveprave në letërsinë tonë shqiptare, sot këtë gjë e bëjnë me qejf, për ta përcjellë traditën e prurjeve të reja në letërsi dhe, përgjithësisht, në kulturë! Apo ndoshta, tashmë, ky vlerësim është demode, sepse, shkrimtari ynë sot, në kohën e globalizmit, kudo qoftë në botë, ai është në atdhe!
SEFAJ: Më së pari, përshëndes me plot respekt, vëmendjen e redaksisë tuaj të çmuar, (duke i uruar rrugë të mbarë dhe jetë sa më të gjatë!), për këtë iniciativë fisnike që keni ndërmarrë. Trokitjen në dyert e shkrimtarëve jashtë atdheut, të trazoni e grisni, për aq, perden e trashë të heshtjes së tyre, aq më parë kur shumica syresh, konsiderojnë se janë të harruar, të anashkaluar, si të braktisur krejt – “larg sysh, larg (vë)mendjes!”. Kështu mendonin dhe, (kishin të drejtë), kur i brente ky krimb dyshimi. Por kjo ndodhte dikur. Në të kaluarën, jo shumë të largët. Tani është ndryshe – “… sepse shkrimtari ynë sot, në kohën e globalizmit, kudo qoftë në botë, ai është në atdhe!”. Pa fije rezerve pajtohem me këtë konkluzion, ashtu siç jam dakord edhe me të gjitha mendimet dhe konstatimet që i shtroni, në formë tezash, si taban, ose, platformë orientuese për pjesëmarrësit në këtë intervistë, që – “HEJZA, një faqe e re për kulturë, art dhe letërsi, ka planifikuar që të botojë një seri intervistash me krijuesit tanë që jetojnë jashtë Atdheut të tyre…”.
(Parantezë: si pauzë a pushim i vogël, midis dy frymëmarrjesh, shfrytëzoj nga rasti, t’ju shpreh mirënjohje që, nuk me harruat dhe me radhitet në këtë qark e hark –“Shkrimtarësh që jetojnë e, (krijojnë, shtoj unë!) jashtë atdheut të tyre”).
Siç pohova, me gojën plotë, me sinqeritetin më të çiltër, tumir të gjitha ato që i thoni ju, dhe, përgjigjën në pyetjen e parë, e ndihmuat dhe e lehtësuat. Është e vërtetë, (as topi s’e luan!), se sot, në epokën e globalizmit dhe të modernizimit të lartë tekniko informativ, shkrimtari shqiptar, i kudondodhur në botë, është në atdhe të vet, ashtu siç janë, afër mendjes, të gjithë shkrimtarët e botës. Kjo është një gjë e mirë, e përgjithshme (globale) për mbarë njerëzimit dhe, këtu, në këtë mes, nuk ka çfarë të shtohet as të mungohet, me të vetmin përjashtim se, përvojat dhe eksperiencat e çdo individi, të çdo shkrimtari shqiptar, (në këtë rast), mund të jenë të ndryshme, varësisht nga rrethanat dhe trajtimi (ekonomike social) që gëzojnë në shtetin që e zgjedhur si “atdhe të dyte” të tyre që, kurrë e përjetë, as teorikisht, nuk mund nuk të bëhet i pari, i yti. I dyti, s’ësshte i yti, as që mund të jetë (bëhet) i yti. Kujto, për një çast, vargjet e thekura “Mëmëdhe quhet toka/, Ku me ka rënur koka/, Ku kam dashur mem e atë/, Ku me njeh dhe guri i thatë…” , sa të vërteta që janë. Burojnë nga shpirti i djegur i poetit tonë të madh, Andon Zako Çajupi (1866-1930), që, po ashtu, jetoi dhe krijoi larg Atdheut, në Gjenevën fqinje (voasine), të përjetshme e Francës, fqinjës time të përkohshme, shpresoj!
Një pjesë, shumë të vocërr, as pesë për qind, hiç me shumë, të eksperiencave, kryesisht të hidhura pelin, nga jeta ime mërgimtare, në “qytetin e dritave, qendër e botës artistike e kulturore” dhe epiteteve të tjera të shfrenuara që i shkojnë pas, i kam pikëtuar e regjistruar në 198 faqet e romanit tim, me titull, “Parisi kot”, botuar në vitin 2003, te Rilindja e Prishtinës. Jeta e gjatë dhe e mjerë, në Paris dhe kudo tjetër në Francë, ishte (është) më së e galme, shumë larg, në kuptimin më negativ të fjalës, nga andrallat djaloshare (naive) për të . Parisi është ngopur me shkrimtarë e “shkrimtarë”, nga të gjitha anët e botës, që kërkojnë aty strehim e çati mbi kokë! Por, ashtu sikurse se nuk arrit që, as çerekun atyre eksperiencave dhe kujtimeve, kryesisht të hidhura, në ato afro 200 të romanit “Parisi kot”, të vocërra janë gjasat që atë ta bëj (kompensoj) në hapësirën shumë të kufizuar të shtrirjes së kësaj bisede nèe faqet e gazetës tuaj, prandaj heq dorë nga çfarëdo përpjekje në ëtë drejti. Shfrytëzoj edhe atë pak hapësirë, vetëm të shtoj se, si është në (krye)qytet e tjera, të shteteve gjithandej ku gjallërojnë shkrimtarët shqiptarë, nuk di shumë. Krejt varet se i çfarë është sensibiliteti dhe mirësia që kanë shtetet respektive, për shkrimtarët, në përgjithësi e, për shkrimtarë e huaj, në veçanti!
Nuk besoj se as atje, është diç me mirë. Me përjashtime të imta, natyrisht.
Pyetje: Gërshetimi i kulturës hispane me kulturën e indigjenëve përgjatë kolonializimit të “kontinentit të ri” (Amerikës), solli deri te “lindja e madhe” e Letërsisë Hispanoamerikane, e cila, botës letrare i dhuroi kryevepra të paarritshme, nxori një plejadë shkrimtarësh mbase të papërsëritshëm ndonjëherë! Mund të vërehet ndonjë element i tillë gërshetues te krijimtaria letrare e krijuesve tanë në diasporë?
SEFAJ: Nuk e di. Sinqerisht, nuk kam ide, përkitazi me këtë temë. E ndjej se, është shumë serioze dhe e rëndësishme, njëkohësisht!
Pyetje: Është më me vlerë ndjekja e traditës për të sjellë “krijime unikale”, apo, të bëjmë përpjekje që letërsinë tonë ta sjellim në gjuhën e popujve me të cilët bashkëjeton diaspora jonë! Sa stimulohet përkthimi, a kemi përkthyes të mirëfilltë në diasporë. Bibliotekat si dhe libraritë tona, gjithandej viseve etnike, po “gogësijnë” nga veprat e përkthyera nga letërsia botërore. Apo ndoshta ndani mendimin se çështja e përkthimit të veprave tona nga shqipja në gjuhë të ndryshme, është problem që duhet ta zgjidhin ekskluzivisht institucionet tona qeveritare dhe nacionale!
SEFAJ: E kam thënë edhe disa herë më parë, po e përsëris edhe njëherë: Përkthimet janë të një rëndësie jashtëzakonisht të madhe. Sikur mos të ishin përkthimet, zor se do kishim mundur të flisnim sot për të ashtu të quajturën letërsinë botërore. Shkrimtari i përkthyer është dy herë autor: njëherë në gjuhen e vet amtare dhe, herën e dytë, autor në gjuhën që është përkthyer, tash unë, me një rast, e ika në drejtim të panjohur, të mos me sheh kush!
Është e vërtetë e pamohueshme se, sot e gjithë ditën, në fushën e gjerë dhe, me rendësi jetike, kur është fjala për përkthime të dyanshme, nga gjuhë shqipe në gjuhë të huaja, (të mëdha a të vogla, të rëndësishme apo më pak të rëndësishme, të zhvilluara apo më pak të zhvilluara) qofshin ato, diçka nuk shkon e ngec dhe len shumë për t’u dëshiruar. Gjullurdi e madhe, dhe luftë e ashpër, ç’prej kohësh zhvillohet dhe gjithnjë vazhdon të zhvillohet në atë front.. Një ndërhyrje e menjëhershme, imediate, e përgjegjësve kompetentë dhe të autorizuar, në këtë fushë, është më se i nevojshëm, i domosdoshëm, do të thosha! Një komision, e pa rëndësishme fare është, si të pagëzohej ai formacion, që do të mbikëqyrë e vlerësoi hyrje daljet e librit, mall jetik shpirtëror. Derisa kontrollit doganor i nënshtrohet, qoftë edhe një kilogram kërtollë (patate), një kilogram, kripe a sheqeri, kalon një kontroll tä caktuar, pse mos të kontrollohen, edhe hyrje/dalja e librit, andej e këndej kufirit (për kufi imagjinarë, është fjala!).
Pyetje: Cili është raporti i atdheut me krijuesit shqiptarë të diasporës! Shtëpitë tona botuese që i kemi me bollëk, dinë gjë për këta shkrimtarë, apo, nisin e i njohin sapo ndonjëri prej tyre të shpreh gatishmëri për vetëfinancim të veprave të veta? A mendoni se vetëfinancimi i botimeve është një “korrupsion kulturor” i cili duhet të ndiqet, madje edhe me mbyllje të shtëpisë botuese, nga organet respektive shtetërore?
SEFAJ: Vetëfinancimi i librave është një lloj “korrupsioni kulturor”, pa dyshim, (bien évidemment), siç thonë francezët! Por, në këtë “korruosien” i përziejnë duart edhe vetë autoret nga diaspora dhe jo vetëm ata, mjerisht. Por, pasi fjala është për shkrimtarët nga diaspora, mbetemi të ata, pranë tyre. Kush u ka faj “shkrimtarëve dhe poetëve” mërgimtarë që, brenda natës, brenda ditëve të ngushta të pushimeve verore, sanojnë të botojnë, shpejtë e shpejt dhe për ngut, vëllim me poezi, “roman” voluminoz, libër publicistik, (kushtuar babës, hallës, dajës…”pemës së familjes”, në të shumtën e rasteve… ngase pas dy, a tri ditësh festojnë ditëlindjen, përvjetorin e vdekjes e, kështu me radhë. Kujtoni esenë e shkëlqyer të Agron Tufës, poet e përkthye nga Tiraa, tashti edhe ai i mërguar, kur para shumë vjetësh shkruante se, kur mërgimtarin e pyesin sa fëmije i ke, ai (sypatrembur, për flakë pushke),përgjigjet: kam dy fëmijë e dy përmbledhje me poezi! Ha-ha e mashalla! (parafrazim i lirë!) Mos të shkohet aq larg, ë mbyllën shtëpitë botuese private. Veprimtaria botuese private, është e barabartë me çdo veprimtari tjetër legjitime. Larg asaj. Kadare e tha, me një rast se, shumësia (va e pa va, kriter e pa kriter!) e botimeve të librave mos të brengosë askënd. Shyqyr zoti kazanë bërlloku (poubel) ka (kemi) boll. E, Kadare, kur flet, flet, e thotë me gjithë mënd, njëherë e përgjithmonë!
Pyetje: A e ka thënë akoma fjalën e vet kritika letrare për krijimtarinë që po zhvillohet në diasporë. Apo, janë dy vlera që po ecin paralelisht dhe assesi të takohen diku sy më sy!
SEFAJ: Unë nuk e di se, diku në rruzullin tokësor, në Planetin tonë shqiptar, këtej e matanë gardit, ka kritikë të mirëfilltë letrare, siç kishte dikur! Se më, kritika letrare në diasporë, as që ekziston fare. Me përjashtim të disa përpjekjeve fisnore e miqësive të ngushta që të thuhen fjalë (kuturu) e plot lavd, për “veprat” ee njeri tjetrit. Lojë e pahijshme,(korruptuese, në mekamin: ama-na! Hi, hi e, ha-ha…
Pyetje: Antologjitë e më hershme të poezisë, por edhe të tregimit shqiptar, nuk janë llogaritur si të “kompletuara” pa përfshirjen e autorëve shqiptarë të diasporës! Sa vend zënë sot krijuesit nga diaspora nëpër antologjitë e tilla bashkëkohore? Apo nuk njihen fare nga hartuesit e antologjive, aq më pak nëse nuk paguajnë për përfshirje!
SEFAJ: Pajtohem, katërçipërisht, pajtohem me konstatimin tuaj, me pjesën e parë të kësaj pyetje e, sa i takon pjesës së dytë të pyetjes, sypatrembur dhe, pa fije hezitimi, them se, edhe me përgatitjen e antologjive, me përfaqësimin e autoreve nga diaspora, apo pa ta fare, diçka ngec dhe nuk shkon. Edhe në këtë shteg, ka hile, lëshime, manipulime e keqtrajtime. Shoqëria jonë, e shendosh dhe, gjithnjë e më moderne, lypset të jetë vigjilente dhe më e vëmendshme, të shërojë edhe këtë plagë dhe të eliminojë, një orë e më parë, të gjitha njollat që shfaqën, këtu e atje dhe, që e dëmtojnë shëndetin kulturor dhe shoqëror përgjithësisht.
Pyetje: Jeta letrare e shqiptarëve sot është më e pasur se dikur apo më e varfër?
SEFAJ: Nuk di, ç’të them, saktë. Ndoshta është me e varfër se dikur! Logjikisht, tani do te duhej të ishte më e pasur!
Shënim sqarues: Këtë bisedë (kështu siç është), e ka botuar HEZA e ditës së enjte, 21.10.2021)
