Tomasz Kamusella , Universiteti i Shën Andrews
Duke përdorur gjuhën si mjedis për të përhapur propagandën gjenocidale, duke e bërë atë një armë lufte dhe shfajësimi të gjenocidit s’ka se si të mos e qukim atë pakëz.
Sepse ajo po shndërrohet shpejt në një gjuhë vrasësish. Holokausti gjerman dhe austriak i hebrejve dhe romëve e bëri gjermanishten një gjuhë të urryer. Ky fat e pret edhe rusishten pas gjithë atyre masakrave gjenocidale në Bucha dhe vende të tjera në Ukrainë nën pushtimin rus. Rusët tani po e formësojnë gjuhën e vet si gjuhë vrasësish, pra një gjuhë tjetër vrasësish.
Paralajmërim
Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit, termi gjuhë vrasësish ka qenë zhdukur nga diskutimet publike. Europianët mendojnë se ajo i përket së kaluarës, totalitarizmave të shekullit 20, gjenocideve dhe kampeve të përqendrimit. Në vitin 1949 filozofi gjerman me të kaluar hebreje Theodor Adorno mendonte se është diçka barbare të shkruash poezi pas Auschwitzit. I mbijetuari nga Holokausti Paul Celan nga qyteti shumëkulturor i Zernowitzit, e trajtonte gjermanishten si gjuhë vrasësish.
“Gjermanët e mirë” apo shkrimtarët mërgimtarë që shkruanin gjermanisht nga Gjermania dhe Austria, të cilët gjatë Luftës së Dytë Botërore e kishin kritikuar nazismin, nuk qenë në gjendje ta shpëtonin gjuhën e vet dhe reputacionin se saj nga kallëzime të tilla. As Vëllezërit Mann, as Bertolt Brecht dhe Alfred Döblin nuk ia arritën ta ndalnin Rajhun e Tretë nga përdorimi i gjermanishtes për propagandën naziste me ndikim të lartë, me detyrën për “të shfajsuar” Holokaustin e hebrejve dhe romëve. Dhe, Berlini i trajtonte shumicën e këtyre shkrimtarëve mërgimtarë si “jo gjermanë” pasi kishin një të kaluar hebreje në përgjithësi. Nga pikëpamja naziste, fakti që Hannah Arendt, Hermann Broch, Joseph Roth apo Gabriele Tergit guxonin të shkruanin në gjermanisht, kinse e ndotnin këtë gjuhë të fisme “ariane”.
Pas luftës, i qëlloi Celanit dhe shokut të vet poet Rosa Ausländer, ta shpëtonin gjuhën amtare nga mallkimi i zgjatur, i hedhur mbi të për shkak të gjenocideve naziste dhe ekzekutuesve të gatshëm apo gjermanëve dhe austriakëve të zakonshëm. Me poemat e tyre këta dy poetë e pinë dhe e fshinë qumështin e zi të Auschwitzit. Ata, të vetëm, i shtrydhën fjalët helmuese naziste të pasluftës, përdorimet dhe iluzionet. Në hapin tjetër Ausländer dhe Celan e rikthyen shumësinë, mendjehapsinë dhe pranueshmërinë e kësaj gjuhe të rivendosur për shekuj me radhë dhe të pasuruar ndërsjellazi nga e lidhjet e gjermanishtes me hebraishten. Nazistët e ashpërsuan këtë lidhje me pasoja të tmerrshme. (Më e tmerrshme për hebraishten, sepse asnjë vend i vetëm nuk mbeti për ta në Europën e paslufte, ku ajo duhet të ishte gjuha e komunikimit të përditshëm)
Kështu gjermanishtja u bë sërish gjuhë e poetëve. Askush nuk mund ta kishte këtë fat përveç të mbijetuarve te Holokaustit, të burgosurve në getot naziste dhe kampeve të vdekjes, të cilët panë se si të gjitha familjet dhe bashkësitë e tyre u zhdukën në Shoah.
Asnjë një poet i vetëm i krishterë gjermanisht folës nga Austria dhe Gjermania nuk ishte i aftë të ringrinte gjuhën e tyre te vrasësve. Gjuha e tyre, kultuara dhe të qënit arian e përbashkët (ose jo të qënit hebre) i bënte ata aksesorë në këtë krim përmbi krime.
Por, falë dy poetëve Zernowitzas, që ia kushtuan jetën kësaj detyre në dukje të pamundur, Europa demokratike e paslufte u paraqit me një dhuratë të papritur të gjermanishtes letrare. Askush nuk e priste që emri i gjuhës gjermane do të pastrohej një ditë.
Bërja e gjuhës së vrasësve
Me 24 shkurt 2022, ushtria ruse u lëshua me tërë forcën e saj mbi Ukrainën paqësore, me një luftë të panxitur dhe të pashfajsueshme, që vijon ende. Ashtu si Rajhu i Tretë, Rusia e sotme e bëri kulturën dragua, si një mjet propagande dhe si armë luftimi. Kremlini përmirësoi modelin nazist falë mundësive të reja që ofroi media elektronike dhe interneti. Kështu, asnjë qytetar i vetëm rus apo një rusishtfolës nuk mund të ankohet se nuk din gjë për luftën dhe krimet e saj. Ata nuk kanë zgjedhje tjetër vetëm të dëgjojnë për të dhe të shohin vrasjet gjenocidale nga ushtria ruse të ukrainasve ose rrëmbimet e mbështetura nga shteti të fëmijëve ukrainas me qëllim për t’i kthyer ata në rusë.
Pra, rusishtja dhe shkrimtarët mërgimtarë rusishtfolës kanë mbetur shurdhërisht të heshtur ndaj ngritjes së rashizmit, apo imperializmit të ri rus dhe kultit të vdekjes , gjatë tri dhjetëvjeçarëve të fundit. Në një farë mase askush nuk e pa me vend t’i kushtojë një poemë ose roman gjenocidit çeçen (1994-2001) ose luftërave të Rusisë pas sovjetike për pushtimet e kryera në Moldavi (1992), Gjeorgji (2008) dhe Ukrainë (2014). Mos e kam gabim që shumë figura udhëheqëse të kulturës ruse u hutuan në mbështetjen pa marrë frymë të aneksimit të paligjshëm nga vendi i tyre të Krimesë ukrainase. Sikurse autorët besnikë nazistë i ngritën lart aneksimet nga regjimi të Sudeteve dhe të Austrisë, ose pastrimin e Gjermanisë nga hebrejtë, romët, homoseksualët dhe invalidët.
Ky pranim i pamendueshëm, madje dashuri për imperializmin rus ka qenë një konstante rrallë e diskutueshme në kulturën ruse, në letërsinë dhe politikën e saj për një kohë shumë të gjatë. Po pra, Leon Tolstoj e kritikonte Fjodor Dostojevskin për ingoizmin e tij pa mendime në mbështetje të luftës ruse me Perandorinë Otomane në vitet 1877-1878. Por kjo figurë e lartë e letërsisë ruse nuk reflektoi për krimet e imperializmit carist përtej romanit të tij të shkurtër Haxhi Murat. Në këtë libër Tolstoi empatizon me patronizëm një udhëheqës mysliman kaukazian të qëndresës ushtarake kundër cënimeve imperiale ruse, Përkundrazi, opusi madhështor i autorit në formën e Lufta dhe Paqja voluminoze u kushtohet mundimeve të Rusisë ortodokse dhe sllavofone nën pushtimin napoleonik.
Tradita e të parit të etnisë ruse si viktimë e përjetshme dhe e të tjerëve si qënësisht antirusë, ose ndryshe të padenjë për t’u vërejtur, vijon sot e kësaj dite. Për shembull, në tre vëllimet masive të Aleksandër Solzhenicinit për sistemin sovjetik të kampeve të përqendrimit dhe të vdekjes Arqipelagu Gulag, veçohen vetëm rusët sllavofonë ortodoksë. Ky laurat i çmimit Nobel në letërsi nuk tregon kujdes të përmendë faktin që vepra e parë ekstensive e reportazhit që mbulon kampet e përqendrimit gulagë ka qenë botuar 20 vjet më herët, në vitin 1950. Ka qenë një mërgimtar ukrainas shkrimtar, Ivan Bahrianyi me veprën Sad Hetsymanskyi (Kopshti i Gethsemanit). Ai portretizon me besnikëri karakterin shumëetnik dhe poliglot të të burgosurve të gulagëve, të cilët buronin nga të gjitha anët dhe qoshet e Bashkimit Sovjetik.
Ky roman i madh ukrainas pret ende përkthimin në ndonjë gjuhë europerëndimore. Shkrimtarët udhëheqës rusë shkelqejnë në leximet në frëngjisht, gjermanisht apo anglisht dhe përfshijnë me mjeshtëri në librat e tyre aludime të nxjerra nga letërsitë e krijuara në këto gjuhë perëndimore. Pra, në një mënyrë tipike koloniale, ata nuk e kanë “ulur” fort veten sa të lexojnë– lëre të këshillohen- me librat e shkruar në gjuhët e vendeve të tjera sovjetike- dhe tani pas sovjetike- qoftë kjo çeçene, estone, kirkize apo ukrainase.
Shkrimtarët rusë ose rusishtfolës duket se duan të njëjtësojnë shpesh herë “madhështinë” e letërsisë ruse me madhështinë imperiale, edhe në se e kritikojnë imperializmin. Ky kriticizëm ka bërë të dështojë daljen e ndonjë romani ekspansiv madje as të nje vepre të vogël për gjenocidin carist ndaj cirkazianëve (1864), gjenocidin sovjetik ndaj ukrainasve (Holodomori, 1932-1933) apo gjenocidin rus të çeçenëve (1994-2001)
U është lënë të mbijetuarve të gjenocidit të shkruajnë për fatin e tyre. Për shembull, në vitin 1961 poeti ukrainas Vasil Barka shkroi për Holodomorin “ Zhovtij Kniaz” (Princi i verdhë) që u botua. Për fat, ajo u përkthye tashmë në gjermanisht dhe frëngjisht, por jo në anglisht. Mos do t’i befasonte komentatorët rusë dhe studentët e letërsisë që etnikët jo rusë do të shkruanin për tragjeditë e vuajtura nga populli rus? Për shembull, romani i madh për luftën kundër gjermanëve, të bërë në territorin sovjetik Jeta dhe Fati është shkruar nga Vasili Grossmani, një shkrimtar sovjetik me prejardhje hebreje. “Si shpërblim” pas Luftës së Dytë Botërore, ai qe dëshmitar në Bashkimin Sovjetik se si mohohej karakteri hebre i Holokaustit, ekzekutimi i shuguruar nga shteti i autorëve vendas të gjuhës hebreje në fillim të viteve 50 dhe likudimi i mëpastajmë i kulturës hebreje, botimeve dhe arsimit.
Gjuha e vrasësve
Në kohën e tashme, shumë opozitarë rusë, figura të kulturës, gazetarë dhe njerëz të zakonshëm që nuk miratojnë pushtimin rus të Ukrainës ikin nga vendi dhe gjejnë strehë në Bashkimin Europian. Por, nëntë muaj pas nisjes së luftës në Ukrainë, asnjë vepër e vetme letrare e hartuar në rusisht nuk i kushtohet kësaj lufte të padrejtë. Zbulimi i gjenocidit ndaj ukrainasve në Bucha, i ndërmarrë nga ushtarakët rusë, nuk vuri në lëvizje asnjë shkrimtar mërgimtar rus të hartojë qoftë edhe një histori të vogël
Tash e dimë që gjenocidistët rusë kanë lënë pas varre masive në shumicën e lokaliteteve ukrainase që u gjendën nën pushtimin rus. Fabrika ruse e vdekjes ndoqi pas modelin nazist të Forcave me Detyrë Speciale të cilat vrisnin këdo që paraqitej antirus dhe shfarosën “elementët e pasigurt” nëpër galaksinë e stilit të kampeve të vdekjes të gulagëve dhe në dhomat e torturës. Objektivi është “t’i riedukojnë ukrainasit që, pas një kohe të gjatë, të mos ketë tjetër përveç rusëve.
Rrafshimi me tokën i qytetit-port të Mariupolit dhe të qyteteve të tjera ukrainase, ose vrasjet e raportuara gjërësisht të fëmijëve dhe grave ukrainase nuk kanë arritur t’i shokojnë dhe t’i ndalin shkrimtarët rusë në qendrimet e tyre për t’i quajtur këto si një imperativ moral, në vend që t’i bëjnë ato të njohura për botën në formën e një vepre letrare. Unë nuk arrij ta kuptoj se çfarë do t’i shkundëte autorët rusë nga kjo marramendje morale dhe dashuri e pamend për imperializmin vdekjeprurës rus, edhe kur ata vendosën ta lenë atdheun. Me siguri as bombardimet e vazhdueshme industriale të infrastrukturës jetësore të Ukrainës që i kanë lënë vendasit këtë dimër 2022-23 pa ngrohje dhe elektricitet.
Shkrimtarët rusë kanë pasur mundësinë të shprehen ndërmjet viteve 2014 dhe 2022 kur Rusia zhvilloi një luftë të lokalizuar kundër Ukrainës në pjesën lindore të saj. Por, në vazhdën e traditës së gjatë të vendosur të vërbërisë imperialiste në këtë vend, shkrimtarët rusë pëlqyen të heshtin për këtë “shqetësim të vogël të luftës”. Kështu, nuk është për t’u befasuar që ngjarjet e sotme tragjike nuk i kanë bindur ata të ndryshojnë qendrimin e tyre “parimor” në favor të rashizmit.
Si rezultat, ata u bënë aksesorë me dashje osë pavetëdije të propagandës së luftës dhe gjenocidit të vazhdueshëm ndaj ukrainasve. Jo vetëm udhëheqja e Rusisë dhe e ushtrisë së saj, por edhe shkrimtarët e saj dhe figurat e kulturës kanë punuar shumë për të siguruar që rusishtja të bëhet në mënyrë të parevokueshme një gjuhë vrasësish, si dikur gjermanishtja. Loja mbaroi. Tani u përket përjashtimisht ukrainasve dhe tatarëve të Krimesë ta rishpikin rusishten si gjuhë e poetëve në disa pika pas përfundimit të luftës. Në se ata zgjedhin ta bëjnë këtë.
Derisa të dalin një Celan dhe një Ausländer ukrainas apo të mbijetuar nga gjenocidi i kryer nga Rusia që t’ia kushtojnë jetët e veta ringritjes së rusishtes nga një gjuhë e re vrasësish, duke shkruar poezi në rusisht pasi Bucha të jetë barbare. Në kohën e sotme gjuha rashiste rusishte dallohet njësoj si e urryer me gjermanishten naziste.
Përgjigjia e Botës
Ҫfarë do të thotë statusi i rusishtes si gjuhë vrasësish për Europës dhe globin? Së pari, duhet thënë se nuk duhet trajtuar kjo kot si një kalim kohe. Gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe menjëherë pas saj shkrimtarët nazistë dhe veprat e tyre që mbështesnin Rajhun e Tretë dhe Holokaustin, u lanë në harresë. Të njëjtin fat presin edhe shkrimtarët rusë dhe shkrimet e tyre propagandistike, të cilët tani mbështesin hapur luftën gjenocidale të Kremlinit në Ukrainë.
Së dyti, institucionet kulturore që përdorin letërsinë ruse dhe prodhimet e tjera kulturore, qoftë në original qoftë të përkthyera, duhen parë a e kanë përcjellë propagandën gjenocidale ruse.
Në vend të vetë abstenimit, duhen marrë edhe disa masa proactive. Mbi të gjitha, më të mirat e letërsisë ukrainase duhet të përkthehen dhe të bëhen të arritshme për lexuesit në Perëndim.
Përse të mos bëhen përkthime në anglisht dhe botime të romaneve monumentale të përmenduara më sipër të Ivan Bahrianyi dhe Vasil Barkës? Për më tepër, sinjalistika dhe informacioni në rusisht duhet të shqyrtohet edhe një herë nga muzeumet, aeroportet dhe sheshet me karakter turistik.
Një sinjalistikë dhe informacion i tillë mund të zëvëndësohet tërësisht me të barazvlefshmet e tij në ukrainisht. Kjo do t’i bënte udhëtarët rusë të mendonin. Sidoqoftë një lëvizje e tillë nuk ua heq atyre informacionin jetik, sepse rusishtja është e afërt me ukrainishten, që të dyja shkruhen në alfabetin cirilik. Nga ana tjetër një nga “argumentet” e rashistëv moskovitë mbi të cilët Rusia nisi pushtimin e Ukrainës ishte mëtimi që ukrainishtja është një dialekt i rusishtes. Shpresojmë që ky ndryshim në praktikat e sinjalistikës do t’I bindëte disa rusë mendjehapur të nisnin leximin e ukrainishtes dhe të merreshin me kulturën ukrainase. Ky grup do përgatiste një truall të ardhëshëm për ringritjen e kësaj gjuhe vrasësish të rusishtes. Ka për të qenë një proces që mund të zgjasë tre katër breza.
Tetor 2022
